آنچه درباره‌ی مهرگان نمی دانیم
این جشن ایرانی منسوخ شده است؟
نور معرفت: مسئول پرونده جهانی «مهرگان» درباره ی جشن باستانی «مهرگان»، زمان دقیق برگزاری آن، دلیلهای کمرنگ و یا به صورتی متوقف شدن برگزاری این جشن در ایران، خرده آیین ها و سفره این جشن توضیح داد.
«مهرگان» یکی از جشن های باستانی ایران است که بتازگی در پرونده ای مشترک با تاجیکستان در لیست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. آن چه بعد از جهانی شدن «مهرگان»، که دو بار هم پرونده آن از یونسکو برگشت خورده بود، بحث برانگیز شد، این است که چرا عموم مردم اطلاع درستی از این آیین و جشن باستانی ندارند و این آیین همچون «نوروز» و «یلدا» بین عموم شناخته نشده است، حتی به نظر برخی، «مهرگان» جشنی منسوخ شده در ایران است. درباره ی این جشن باستانی، داده و اطلاعات درست و زیادی در دسترس نیست و جست وجوها درباره ی آن نیز فقط به اطلاعاتی اغلب کپی شده و تعدادی نقاشی و مینیاتور و تصاویر محدود و تکراری ختم می شود. افزون بر این ها، معین نیست کدام مناطق ایران، این آیین را گرامی می دارند. علیرضا حسن زاده، مسئول پرونده جهانی مهرگان درباره ی این ابهام ها و پرسش ها با ایسنا گفت و گو داشت که در ادامه می خوانید:
پس از ثبت جهانی جشن مهرگان، نظراتی درباره ی منسوخ بودن این جشن باستانی و کهن عنوان شد، پرسش این است آیا مهرگان، جشنی منسوخ شده است؟
برای پاسخ به این پرسش باید نخست از تغییر و تنوع این آیین و جشن کهن سخن گفت. با توجه به منابع یونانی، قدیمی ترین صورت از برگزاری این آیین به عصر هخامنشی بازمی گردد، جشنی که منابع تاریخی مختلف نیز برگزاری پرشکوه آنرا در عصر ساسانی گزارش کرده اند. هرچند اطلاعات ما در مورد چگونگی این آیین در عصر هخامنشی برخلاف عصر ساسانی چندان نیست. این برداشت در حالی قابل تایید خواهد بود که ما بدنبال صورت های رسمی و دیوانی جشن مهرگان باشیم. بعبارت دیگر، اگر مهرگان را چون «یلدا» و «چهارشنبه سوری» جزو آیین های غیررسمی بدانیم، برگزاری این آیین می تواند حتی کهن تر باشد و در اصل جست وجوی مقطعی خاص برای آن دیگر سخت و ناممکن خواهد بود. «ذبیح الله صفا» با ارجاع به «دارمستتر» (پژوهشگر، ایران شناس و باستانشناس فرانسوی) آیین مهرگان را به قدمت ملیت و هویت ایرانی می داند. بر این مبنا شما می توانید جشن مهرگان را که در ستایش ایزد مهر برگزار می شود، شامل ایزدی متعلق به ایزدستان مزدایی و زرتشتی بدانید و حتی فراتر او را ایزدی بومی به شمار آورید که بعدها به دین زرتشتی راه می یابد، چون آناهیتا به قول استاد «پورداوود» در جایگاهی فروتر از اهورامزدا می ایستد؛ چونکه دین زرتشتی یک دین یگانه پرست است و دارای تعدد خدایان نیست.
به هر حال مهر مظهر خورشید و آفتاب و بدین سبب روشنایی و زندگی است. در جهان بینی زرتشتی، همانطور که می دانید، هر روز به نام یکی از چهره های مقدس، الوهی و مینوی است و روز شانزدهم به ایزد مهر متعلق می باشد. مبنی بر فرمان زرتشت برای تکریم این ایزد، روز شانزدهم مهر یعنی روز مهر تا «رام روز» یعنی روز ۲۱ مهر این ایزد مورد ستایش و نیایش بود.
در ایران باستان، سال دو قسمت می شد، زمستان و تابستان. زمستان با ماه مهر شروع می شد و تابستان با نوروز. بعدها چند اتفاق مهم افتاد: ۱. در سال ۴۶۷، ملکشاه سلجوقی از خیام خواست تا تقویم جلالی را آماده کند. تقویم جلالی با تقویم زرتشتی تفاوت هایی دارد. بدین سبب شش ماه نخست سال برخلاف تقویم زرتشتی ۳۱ روزه شد و مهرگان و نوروز دقیقا در زمان اعتدال پاییزی و اعتدال بهاری برگزار شدند.
۲. فصول دوگانه سال، در تقویم رسمی هم چهارگانه شد و پاییز، زمستان، بهار و تابستان بجای دو فصل کلی زمستان و تابستان مد نظر قرار گرفتند.
۳. به دلایلی چند، اهمیت مهرگان در مقایسه با آیین هایی چون نوروز فروکاست: اول اینکه مهرگان برخلاف نوروز زمان شروع رسمی سال نبود، بدین جهت با مفهوم هستی شناختی ـ سیاسی نظم در مقایسه با نوروز کمتر ارتباط می یافت. بدین سبب با ساختار قدرت اجتماعی و سیاسی که نماد نظم است کمتر در هم می تنید. می دانید که نوروز زمان آفرینش نیز در اساطیر ایرانی می دانند. دوم، اسطوره مهرگان با تأکید بر شکست ضحاک که در تفاسیر حماسی تازی تلقی می شود، بعد از اسلام امکان کمتری داشت که خودرا با نظم هنجاری جدید اموی و عباسی و … منطبق سازد. برگزاری مهرگان از طرف سلسله های ایران گرا در سلسله های سامانیان، طاهریان، صفاریان، غزنویان و... و. احیا شد. سوم، به سبب تاریخ غمبار ایران که در آن جنگ و خشکسالی و البته زلزله هر دو زندگی مردم را از خود متاثر می ساختند، نمادپردازی بهاری با اهمیت تر از نمادپردازی پاییزی و زمستانی شد. بعبارت دیگر باززایی بهاری یعنی سبز و گیاهی که نماد شهادت هم هست بر باززایی پاییزی یعنی سرخ و زرد اولویت داشت. چونکه مهرگان نماد پاییز و خواب ـ مرگ طبیعت بود و در آن نمادپردازی میوه های خشک و زرد و سرخ مطرح است اما در نمادپردازی نوروز میوه های زنده و تر و بهاری مطرح است. البته باید توجه داشته باشید که خود مهر هم نماد زایش است. او از تخته سنگ به وجود می آید که «میرچا الیاده» (اسطوره شناس و دین پژوه) سنگ را نماد زایش دانسته است و «بندهش» تولد مشی و مشیانه را در مهرگان می داند.
چهارم، «ذبیح الله صفا» متوقف شدن برگزاری آیین مهرگان را به یورش و خون ریزی و قتل عام مغول ها مربوط می داند.
نکته آخر اینکه، مهرگان آیین شادمانی بوده است و در فصل های پرتکرار اندوه و غم دیگر برگزاری این آیین معنایی نداشت. در تاریخ ایران ترکیب فجایع انسانی و طبیعی نقشی مهم در تحول و پویایی فرهنگ و آیین های آن بازی می کنند.
«مهرگان» در بین زرتشتیان روستای مبارکه یزد، عکس از مهربان افسرکشمیری، سال ۱۳۹۷
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب