برای جلال ستاری
مرد اسطوره ها که شیفته اسطوره نبود
به گزارش نور معرفت، جلال ستاری عمیقا به اسطوره علاقمند و به آن توجه نشان می داد و بر توجه به اسطوره تاکید داشت و می اظهار داشت: «تأکیدی که دارم توجه است؛ نه شیفتگی. این دو را نباید با همدیگر خلط کرد. آنکه شیفته اسطوره است، حرف دیگری است. این شیفتگی گمراهی می آورد؛ آن دیگری می خواهد در این زمینه بداند. »
به گزارش نور معرفت به نقل از ایسنا، جلال ستاری چهاردهم مردادماه ۱۳۱۰ در رشت به دنیا آمد و عصر نهم مرداد ۱۴۰۰ درگذشت.
او دانش آموز رتبه اولی دارالفنون بود، در سوییس تحصیل کرد و دکترا گرفت. به مدت ۱۳ سال، از سال ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۳ میلادی (هم زمان با دوره ملی شدن صنعت نفت در ایران) در این کشور بود. آن دوران و ماجرای اعزام خود به آن جا را چنین روایت می کند: «خُب من در دبیرستان دارالفنون درس خواندم و جزء محصلین اعزامی به فرانسه بودم؛ یعنی نخستین دوره پس از رضاشاه بود. در سال ۱۳۲۸، ۱۹ سالم بود، امتحان سختی برای اعزام محصل بود. من هم قبول شدم. در ابتدا هیچ تصوری در این زمینه نداشتم. به آن جا رفتم و صحنه وسیعی از فرهنگ و ادب پیش رویم گشوده شد. به سوییس رفتم. جزء محصلین اعزامی بودم که برای رشته تعلیم و تربیت اعزام می شدند و جمعی را هم برای فراگیری طب اعزام کردند؛ از آن جایی که دیپلم ادبی داشتم، برای گرایش تعلیم و تربیت اعزام شدم. این مقوله مرا با دنیایی از فرهنگ آشنا کرد. این پهنه وسیع به خاطرم خطور هم نمی کرد. نمی دانم در آن سالهای پس از جنگ هر جناحی می خواست کارش را عرضه نماید و مخاطب را صید کند و در این پروسه بود که کارهای خوبی در حوزه هنر و فرهنگ تولید و عرضه می شد، چه بین چپ ها و چه راست ها.
آن دوره ۱۰ ـ ۱۲ سالی طول کشید، بعد هم به پایان رسید و دیگر تکرار نشد. خُب کم کم با آن فرهنگ عظیم آشنا شدم، با جریان های هنری ـ ادبی، سینما، تئاتر و ادبیات آشنایی بیش تری پیدا کردم. تا مدت ها مسرور بودم و برای یاد گرفتن هیجان داشتم.»
روی گردانی از چپ
بگفته خودش از خانواده ای برخاسته بود که متمول و پول دار نبودند و رفاه چندانی نداشتند و دوران تحصیلش همزمان با اوج گیری جریان های چپ بوده و خود او هم مدتی جذب این جریان شده اما در مدت کوتاهی از رفتارهایشان سرخورده می شود.
ستاری این که چرا از مسائل سیاسی منصرف شده، را اینگونه روایت می کند: «آن چیزی که مرا از توجه به مسائل سیاسی منصرف کرد و موجب شد از چپ روی و توده ای بازی دست بکشم و درگیر نشوم، رفتن به فستیوال جوانان برلین بود. فستیوال غریبی بود و از تمام دنیا به برلین می آمدند. آن جا ۲۰۰ هزار نفر جوان چپ آمده بودند و از ایران هم تعدادی چپ آمدند. آنچه مرا به تعجب واداشت، برخورد توده ای های ایرانی با هم بود. جز یک نوع حالت بی اعتنایی و تحقیرآمیز درباره ی کسانی که عقیده دیگری داشتند، در آنها ندیدم. ما از فرنگ به جمع آنها رفتیم، گمان می بردند ما در ناز و نعمت زندگی می نماییم و نسبت به درد مردم خونسرد هستیم. خُب بله در سوییس بودم، امکان های رفاهی خوبی بود؛ اما از یاد نبرید بالأخره زندگی خوابگاهی ـ دانشجویی بود که اصلا خوشایند نبود. همین طور ماجراهای دیگری سبب شد بپذیرم بوسیله سیاست نمی توانیم راه به جایی ببرم. این شد که بیش تر از قبل به حوزه فرهنگ علاقمند شدم. پی بردم پایگاه اصلی ام فرهنگ است و باید استوار باشد، فهمیدم همه چیز با سیاست حل و فصل نمی شود و بسیاری از مسائل ریشه فرهنگی دارد. این علاقه مندی به فرهنگ از آن موقع در من بوده است.»
البته بگفته خودش فعالیت سیاسی را بطور محض کنار نگذاشته بود برای اینکه معتقد بود: «هیچ فرهنگ پیش رو و خوبی فارغ از مسائل سیاسی نیست؛ اما فعال سیاسی بودن کار من نبود. احساس کردم من نمی توانم و نمی خواهم فعال سیاسی باشم.»
از توجه به اسطوره تا پرداختن به «هزار و یک شب»
«جان های آشنا»، «تراژدی و انسان»، «بازتاب اسطوره در بوف کور»، «اسطوره در جهان امروز»، «سیمای زن در فرهنگ ایران»، «در قلمرو فرهنگ»، «افسون شهرزاد»، «نمایش در شرق»، «اسطوره و رمز در اندیشه میرچا الیاده»، «درد عشق زلیخا»، «در بی دولتی فرهنگ»، «آیین و اسطوره در تئاتر»، «پژوهشی در اسطوره گیلگمش و افسانه اسکندر»، «اسطورگی و فرهیختگی»، «رمز و مثل در روانکاوی»، «نماد و نمایش»، «زبان رمزی افسانه ها»، «چهار سیمای اسطوره ای»، «پژوهشی در احوال شیخ صنعان و دختر ترسا»، «تقلید و تماشا»، «چشم انداز اسطوره»، «زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران»، «زبان رمزی قصه های پرشور»، «زمینه فرهنگ مردم» و «مدخلی بر رمزشناسی عرفانی» همچون آثاری است که از خود در حوزه تالیف به جا گذاشته است. علاوه بر این ترجمه هایی چون «آخرین مصاحبه با سارتر»، «جهان نگری»، «فرهنگ و تئاتر و طاعون»، «پژوهشی در ناگزیری مرگ گیلگمش»، «شرق در ادبیات فرانسه»، «جهان اسطوره شناسی»، «رمزپردازی آتش»، «دانش اساطیر»، «اسطوره های عشق» و «تأثیر سینما در کودک و نوجوان» نیز از او به یادگار مانده است. نگاهی گذرا حتی به لیست بلند آثار به جامانده از جلال ستاری نشان از توجه ویژه او به اسطوره شناسی دارد، او شروع علاقه مندی اش به اسطوره را از دوران دانشجویی اش دانسته و اظهار داشته بود: «خب خیلی چیزها در باب تاریخ، فرهنگ و قصه ها خوانده بودم. پی بردم به اینکه اسطوره نخستین جوانه تمدنی بشر است. اسطوره ها غالبا مربوط به خلقت بشر هستند. نخستین اسطوره ها به خلقت می پردازند؛ اما هرچقدر سخیف و نازل، نخستین بذر تفکر بشری هستند. اولین بار در اسطوره ها بشر فکر کرده چرا جهان پدید آمد است. بدین سبب اگر بخواهیم به این نکته پی ببریم که چگونه جهان پدید آمده است، فکر کردم باید از اسطوره ها شروع کرد. چرا این به ذهنم آمد؛ برای اینکه یکی از استادانم که روان شناس بزرگی بود، سر کلاس می گفت نمی خواستم روان شناس شوم، می خواستم در باب تکوین معرفت فکر کنم؛ اپیستومولوژی. اگر بخواهم این کار را بکنم، باید از پوزیتیویسم شروع کنم و بگویم که چطور شیء درست شد و پدید آمد. مفهوم زمان و مکان چیست. از کودکی شروع کردم در باب زمان و کودک تا برسم به اینکه چطور این علمی شده است.
من هم به خودم گفتم پس برای شناخت بهتر فرهنگ باید از اسطوره و قصه شروع نماییم تا برسیم به ادب والا. برای شناخت روحیات یک قوم باید به سراغ قصه ها برویم. نخستین چیزی که به ذهنم آمد به آن بپردازم، کتاب «هزار و یک شب» بود. در شرایطی که به این کتاب در آن مقطع بسیار توجه می شد، برایم جالب بود بدانم چطور کتابی که برای ما اثر داستان بی سروتهی است، برای آنها منبع پژوهشی بزرگی است و این همه مورد اقبال آن هاست. نخستین ترجمه فرانسوی کتاب «هزار و یک شب» در قرن هجدهم درمی آید، بعد به زبان های دیگر ترجمه می شود. کنجکاو شدم بدانم این چیست. از آن به بعد در باب قصه ها و متل های ادبیات خودمان فعالیتم را شروع کردم که یکی از همین کتاب های من، «هزار و یک شب» است. بعدش از این اثر چاپ کامل تری به دست دادم و همچنین ادامه دارد. این راهی برای ورود به دریای عظیم فرهنگ و هنر ایران بود.»
البته او درباره ی توجه به «هزار و یک شب» اظهار داشته بود: «این کتاب در فرنگ مورد توجه است. دانستن اینکه چه در خود دارد و این کنجکاوی شروع راه بود، در ادامه چیزهای دیگری را دنبال کردم. این ها علت توجه من به این حوزه بود. تاکید دارم توجه بود؛ نه شیفتگی. این دو را نباید با همدیگر خلط کرد. آنکه شیفته اسطوره است، حرف دیگری است. این شیفتگی گمراهی می آورد؛ آن دیگری می خواهد در این زمینه بداند.»
چرا «هزار و یک شب» ایرانی_ هندی است؟
ستاری درباره ی «ریشه های ایرانی و هندی قصه‌ی هزار و یک شب» در «افسون شهرزاد: پژوهشی در هزار افسان» نوشته است: «دلیل اصلی دانشمندان در اثبات ریشه‌ی هندی و ایرانی هزار و یک شب، نخست سخن مسعودی و دودیگر نوشته‌ی ابن ندیم است. ذکر هزار و یک شب اولین بار در مروج الذهب و معادن الجوهر تألیف ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی (متوفی در ۳۴۶ هجری قمری) می رود آنجا که می گوید: بسیار کسان که از اخبار گذشتگان آگاهند گفته اند اینگونه افسانه ها مجعول و خرافی است و کسان ساخته اند تا با روایت آن به شاهان تقرّب جویند و با حفظ و مذاکره‌ی آن بر مردم نفوذ یابند و مانند افسانه هایی است که بعد از ترجمه شدن از متن های فارسی و هندی یا رومی به ما رسیده است و ترتیب تألیف آنها چون کتاب هزار افسانه یعنی هزار خرافه است که خرافه را به فارسی افسانه گویند و عامه‌ی مردم این کتاب را الف لیله می نامند که داستان ملک و وزیر و دختر او و دایه‌ی دختر (و به روایتی کنیز یا برده اش) شیرآزاد (شیرزاد) و دینازاد (دنیازاد) است.
سخن محمّد بن اسحاق الندیم الوراق (متوفی در ۳۸۰ هجری قمری) صاحب کتاب الفهرست نیز این است: اولین کسی که افسانه ها سرود و از آن کتاب ساخت و در خزینه ها نهاد: فرس اولین بود که برخی افسانه ها را از زبان جانوران بازگفت. از آن پس پادشاهان اشکانی که سومین طبقه از پادشاهان فرس هستند در این کار غرقه شدند. سپس این امر در دوران پادشاهان ساسانی افزوده شد و دامنه‌ی آن وسعت گرفت و قوم عرب آن افسانه ها را به زبان عرب نقل کرد که به ادیبان فصیح و بلیغ رسید و آنان آنرا تهذیب کردند و بپیراستند و رشته کتاب هایی نظیر آنها پرداختند. اولین کتابی که در این مدلول پرداخته شد کتاب هزار افسان است که مدلول آن به زبان عربی «الف خرافه» است. سبب این امر آنست که یکی از پادشاهان آنان وقتی زنی می گرفت فردای آن روز وی را می کشت. باری دختری از شاهزادگان که عقل و درایت بسیار داشت و شهرزادش می نامیدند به زنی گرفت. دختر چون به شبستان پادشاه درآمد داستان سرایی شروع کرد و هنگام سپری شدن شب گفتار خویش را به جایی رسانید که پادشاه وی را باقی گذارَد و شب دیگر تمام کردن افسانه را از وی بخواهد و بدین ترتیب وی هزار شب ملک را به افسانه سرایی مشغول داشت و در طول این مدت فرزندی (پسری) از پادشاه زاده بود که وی را پدیدار کرد و در مقابل پدر بداشت و او را پای بند خویش کرد (و از افسونگری خود آگاه ساخت). ملک نیز بدو مایل شد و وی را باقی گذاشت.
قرینه های دیگری که از ریشه‌ی هندی و ایرانی هزار و یک شب به دست داریم، مشابهت هایی است که میان داستان های این کتاب و کتاب های هندی که تقدّم تاریخی شان بر هزار و یک شب مسلم است، از قبیل پنجاتنترا و وتالاپنجاویم ستی و جز آن وجود دارد. اینگونه مشابهت ها که می تواند به کار تعیین حدود افسانه های هندی بیاید بر دو قسم است: گاه در کتاب های قدیم ایران و هند قسمتی بطورکامل مشابه از یک افسانه‌ی الف لیله و لیله را می توان یافت و گاه بین آنها همانندی هایی پراکنده و جزئی به چشم می خورد. قرائن دیگری نیز وجود دارد که بطورکامل خارجی و غیر عربی بودن آن ثابت است: مانند اسامی قدیم و تعلیمات و اعتقادات باستانی ایران و هند. به جهت وجود اینگونه همانندی ها اصل هزار و یک شب را از افسانه های قدیم هند می دانند که به دست ایرانیان به پهلوی برگردانیده شده است.
در سال ۸۴ بود که به پاس عمری تلاش فرهنگی نشان «شوالیه» ادب و هنر فرانسه به جلال ستاری اعطا شد.
منبع: nooremarefat.ir
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب