اخلاق و سیاست، ۶ ؛
مرجع شناخت حسن فعلی در مسائل سیاسی کیست؟
به گزارش نور معرفت، برای شناخت اهم و مهم در مسائل سیاسی هم باید حسن فعلی کارها را از نظر دین بشناسیم. این مساله ای بسیار کاربردی است که ما در زندگی روزمره بسیار با آن تماس داریم.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: موضوع رابطه بین اخلاق و سیاست از مباحث بسیار با اهمیت در اندیشه سیاسی و دینی است. علت انتخاب این مساله نیز جهات ابهامی است که درباره ی این مسئله در خیلی از گفت وگوها، بحث ها و نوشته ها وجود دارد و نه فقط در میان صاحب نظران غربی حتی در میان متفکران داخلی نیز نوع این ارتباط به درستی روشن نیست. گاهی در گفت وگوها از ضرورت کاری صحبت می شود، اما کسانی می گویند این یک موضوع اخلاقی است و ربطی به سیاست ندارد؛ بدین سبب وظیفه ای برای حاکمان و دست اندرکاران مدیریت کشور ایجاب نمی نماید. گاهی رفتارهایی انجام می گیرد که وقتی انسان با ذوق اسلامی -دینی به آنها نگاه می کند، آنها را نمی پسندد، اما اگر اعتراض بشود، چنین پاسخ می دهند که مصالح سیاسی اقتضای این رفتار را داشته است.
اگر این مساله را پی گیری نماییم می بینیم این مسئله تازه ای نیست و در محافل علمی و آکادمیک دنیا مباحث بسیار جدی دراین باره مطرح است و از دورانی که اندیشه ورزی بشر شکل منظمی پیدا کرده و مکاتبی پدید آمده است، کمابیش این مسائل مطرح بوده است. آنچه پیش رو دارید بخش ششم سخنان آیت الله مصباح یزدی در دفتر مقام معظم رهبری در این خصوص است:
در مطالب گذشته بحثی را تحت عنوان ارتباط اخلاق و سیاست مطرح کردیم و برای روشن شدن موضوع چند بحث را به عنوان مقدمه مطرح کردیم که شاید برای خیلی ها ارتباط آن بحث ها روشن نبود. در این نشست می خواهیم برای روشن شدن ارتباط این بحث ها و هم چنین حضور ذهن بیشتر یک جمع بندی از بحث ها ارائه دهیم.
درباره تعریفی از افعال ارزشی که هم شامل مسائل اخلاقی عمومی می شود و هم شامل مسائل سیاسی، گفتیم که در همه افعال ارزشی، رابطه بین حرکت با نتیجه ای که برای آن متصور می شود، لحاظ می شود. اگر کارها و حرکاتی که انجام می گیرد، با آن هدفی که در نظر گرفته می شود، متناسب بود، می گویند این کار خوب است، ولی اگر با آن ضدیت داشت و مانع تحقق آن هدف می شد، می گویند بد است. بدین سبب راه تشخیص خوب و بد در افعال ارزشی به این است که ما رابطه کار را با نتایجش در نظر بگیریم و ببینیم کاری که انجام می دهیم نتیجه اش چه می شود.
نکته دوم اینکه افعال ارزشی را می توان به دو دسته کلی فردی و اجتماعی تقسیم کرد. افعال اجتماعی افعالی است که هدفی که از آنها در نظر گرفته می شود، نیازهای جامعه است. اگر کاری در تحقق اهدافی که برای آن در نظر گرفته اند، مؤثر باشد، کار خوبی است. اگر این کار سیاسی باشد می گویند کار سیاسی خوبی است، اما اگر این کار به نتیجه نرسد، می گویند کار غلط یا سیاست غلطی است. اما در اخلاق عمومی رابطه نتیجه عمل برای خود فرد یا اشخاص دیگر در نظر گرفته می شود و شرطش این نیست که فقط نظر به جامعه باشد.
حسن فعلی و حسن فاعلی
نکته سوم اینکه گاهی خوب و بد افعال اخلاقی و ارزشی را فقط به خود کار نسبت می دهیم و می گوئیم این کار خوب یا بدی است، و گاهی به فاعل کار نسبت می دهیم و می گوئیم این شخص کار خوبی انجام داد و خود شخص را می ستاییم؛ این جاست که پای نیت در کار می آید. اگر بخواهیم کار حسن فاعلی داشته باشد، باید با نیت صحیحی انجام بگیرد، اما برای قضاوت درباره ی خوب و بد بودن خود کار، باید ببینیم که منفعت دارد یا ندارد، و در رسیدن به هدف تأثیر دارد یا ندارد؛ در این جا به نیت فاعل کاری نداریم و ممکنست حتی فرد نیت بدی داشته اما کار خوبی انجام گرفته است.
تأکید بر مصالح معنوی و ابدی؛ خاصیت نظریه اسلام
نکته بعدی درباره ی اختلاف نظر اسلام با سایر صاحب نظران در تعریف کار ارزشی است. گفتیم برای ارزش یابی کارها باید رابطه کار با نتیجه را در نظر گرفت. به طور معمول صاحب نظران بشری فقط نتایج دنیوی را در نظر می گیرند و نتایج پس از مرگ را به حساب نمی آورند، اما اسلام فقط ارزش های مادی و دنیوی را ملاک قرار نمی دهد، بلکه به ارزش های معنوی و اخروی که ارزش هایی ابدی هستند نیز توجه دارد. از نظر اسلام، کار سیاسی مطلوب کاری است که زمینه را برای انجام کارهایی فراهم آورد که حداکثر انسان ها بتوانند به حداکثر منافع و مصالح واقعی شان برسند.
مصلحت مستقیم و غیر مستقیم
ویژگی نظریه اسلام هم در باب هدف و هم در باب وسیله، این است که تأکیدش بر مصالح معنوی و ابدی است. البته ممکنست منفعت مستقیم کاری دنیوی باشد، ولی این نتیجه دنیوی مقدمه کاری باارزش و نتایجی بهتر شود که می تواند به نتیجه ابدی کمک نماید. فرض کنید دولتی دست به اقدامی می زند که جوان ها در هنگامی که به مصلحت شان است ازدواج کنند. نفع این کار روشن است؛ عده ای جوان بموقع به سرانجام می رسند و با همسری خوب زندگی شاد و خرمی پیدا می کنند؛ این نتیجه دنیوی این کار است. اما این نتیجه می تواند مقدمه ای برای رسیدن جامعه به اهداف معنوی شود. اگر ازدواج صحیحی بر طبق ارزش های اسلامی تحقق یافت، زمینه فراهم می شود که این جوان ها و به تبع آنها فرزندان آنها افراد سعادتمندی شوند. بدین سبب تأثیری که رفتار ما می تواند در رسیدن به سعادت ابدی داشته باشد، لزوماً یک تأثیر مستقیم نیست. بنابراین، تأثیر کارها گاهی مستقیم و بی واسطه است؛ مانند کاری که برای کسی انجام می دهند و فوراً نتیجه اش عاید خودش می شود. این نتیجه محدود است و مربوط به همین دنیاست، ولی بینش اسلام وسیع تر است و تا بی نهایت ادامه دارد. می گوید: این کار که انجام می دهی بعدش چه می شود؛ چه تأثیری در دیگران دارد؛ چه تأثیری در نسل آینده، در دنیا، در آخرت، در مادیت، در معنویت و در بدن و روحش دارد؟ این کار هر اندازه که بتواند در رشد و کمال جامعه تأثیر بگذارد و افراد را لایق رحمت های بیشتر و بهتری کند، دارای ارزش بیشتری می شود. این همان هدفی است که خداوند از اصل آفرینش عالم دارد. هدف از آفرینش آنست که موجوداتی پیدا شوند که رحمت خدا را دریافت نمایند. بدین سبب هر نوع کاری به هر اندازه به تحقق که این هدف کمک نماید، به همان اندازه باارزش خواهد بود.
نقد جدایی قلمرو سیاست از اخلاق
نکته دیگر اینکه گفتیم برخی قلمرو اخلاق را از قلمرو سیاست به کلی جدا می دانند، و معتقدند که رعایت اخلاق مربوط به مسائل فردی است ولی سیاست مدار باید مصالح جامعه را در نظر بگیرد و به مصالح اخلاقی کاری نداشته باشد. آنها زندگی انسانی را به دو قلمرو مستقل تقسیم می کنند؛ قسمتی از زندگی مربوط به مسائل شخصی خودش است، و آن جا باید اخلاق را رعایت کند. اما در مسائل اجتماعی باید مصالح جامعه در نظر گرفته شود حتی اگر به اخلاق و دین ضرر بخورد.
شاید در بین کسانی که اظهار اسلام و دلسوزی برای اسلام نیز می کنند، چنین فکرهایی وجود داشته باشد؛ پس گاهی می گویند ما مسئول آخرت مردم نیستیم و دغدغه آنرا نداریم! چگونه می شود انسان معتقد باشد به اینکه کارهایی سبب جهنم ابدی برای کسی می شود، اما بگوید مسئولیت من این است که درحال حاضر چند روزی خوش بگذرانند، و پس از آن به ما مربوط نیست، حتی اگر به جهنم بروند؟! این نشانه ضعف ایمان است. اگر انسان باور دارد، همانطور که نمی تواند جهنم ابدی را برای خودش بپذیرد، برای دیگران هم نمی تواند بپذیرد. اگر دلش برای مردم می سوزد، باید برای آخرت آنها نیز بسوزد.
قرآن به ویژه روی این مسئله تأکیدهای زیادی دارد و می فرماید: تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ؛ [۱] شما کالاهای دنیا را می پسندید و توجه تان به همین دنیاست ولی خدا چنین نیست. چون دنیا می گذرد و در مقابل عمر ابدی چیزی به حساب نمی آید. دنیا اگر صد سال و حتی اگر هزار سال نیز باشد در مقابل آخرت بی نهایت چیزی نیست. نمی شود انسان به آن زندگی بی نهایت باور داشته باشد، اما به آن اهمیت ندهد و بگوید: هرچه شد شد، درحال حاضر دم غنیمت است! می فرماید: مَّن کَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا * وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُورًا * کُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاء وَهَؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّکَ وَمَا کَانَ عَطَاء رَبِّکَ مَحْظُورًا. [۲]
در این آیات، خداوند مردم را به دو دسته تقسیم می کند و می گوید: آدمیزادها دو دسته اند؛ بعضی خوشی های زودگذر را می خواهند و بعضی به فکر آینده طولانی و ابدی هستند. بسته به حکمت مان هر اندازه بخواهیم به دسته اول می دهیم. این طور نیست که هر کس طالب دنیا بود، حتما به لذائذ و خواسته های دنیایی اش برسد. دنیا دار تزاحم و محدودیت هاست. تازه نتیجه ابدی کار این اقلیتی که به خواسته هایشان رسیدند، آتش جهنم با نهایت سرافکندگی و شرمساری است. در مقابل عده دیگری هستند که هدف های طولانی مدت و ابدی را انتخاب می کنند. می فرماید: این ها به دو شرط به نتیجه می رسند؛ یکی اینکه در این راه تنبلی نکنند و اهتمام خودشان را بکنند. فقط انتخاب هدف کار را حل نمی نماید. این کار اهتمام شایسته خودش را می خواهد. شرط دیگر هم این است که ایمان داشته باشند. ایمان کار دل است و کوشش کار بدن؛ ابتدا باید دل تسلیم خدا باشد و به او ایمان داشته باشد و سپس رفتار بر طبق آن ایمان شکل بگیرد.
خداوند نهایت کار و قله این دو گروه را مشخص می کند. قله دنیاپرستان عذاب ابدی، سرشکستگی، غم وغصه ابدی، شرمساری، خجالت زدگی و افسردگی بی درمان است. قله اهل آخرت چیزی است که ما درست معنای آنرا نمی توانیم بفهمیم. قرآن تعبیر زیبایی می کند و می گوید: ما از این ها تشکر می کنیم! اگر خداوند از بنده ای شکر کند، چه خواهد شد؟ او نسبت به این بنده، از آن چه شایسته خدایی و کرم بی نهایتش است مضایقه نمی نماید.
ارزش اهداف مقدمه ای
بنابراین ابتدا باید هدف تان معلوم شود. برای چه تلاش می کنید؟ برای اینکه فقط این جا خوش باشید، برای اینکه در مقابل کشورهای دیگر سرفراز باشید؟ همه کشورها این چیزها را می خواهند. مگر صدام این را نمی خواست؟ همانطور که ما در جنگ هشت ساله کشته های جنگ مان را شهید می دانستیم، عراقی ها نیز برای کشته های خودشان ارزش قائل بودند. برخی از سیاست مداران ما می گفتند ما برای میهن و آب و خاکمان جنگ می نماییم، عراقی ها نیز همین را می گفتند. بر طبق این منطق ما چه حق داریم، بگوییم آنها کار بدی می کردند و ما کار خوبی می کنیم؟! اگر هدف آب و خاک است، این ارزش بین ما و کسانی که با ما می جنگند، مشترک است!
امام همیشه می اظهار داشت: ما برای اسلام می جنگیم. جنگ ما جنگ اسلام و کفر است. این ها در ظاهر اظهار اسلام می کنند. این ها دین ندارند و می خواهند دین را از بین ببرند. بعضی قسم می خورند که ما خیر شما را می خواهیم، اما خدا می گوید شهادت می دهم که این ها دروغ می گویند؛ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ الْحُسْنَی وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ؛ [۳] یَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ؛ [۴] به زبان چیزی می گویند که شما را فریب دهند؛ گول این شعارها را نخورید؛ ببینید ته دلشان چیست؛ آیا اعتقاد به آخرت و زندگی ابدی دارند یا ندارند. تلاش آنها برای سعادت ابدی است یا برای خوشگذرانی چند روزه دنیاست؟
بنابراین هدف در کارهای سیاسی نیز نباید فقط دنیا باشد. این اهداف دنیوی مقدمه است برای یک هدف بالاتری که آن هدف اصلی و نهایی است. فرض کنید امسال نام شما برای تشرف به حج درآمده است. روشن است پیش از این شما مقدماتی برای این کار فراهم نموده اید. قدم اول برای ثبت نام و مشارکت، فراهم کردن پول و گذاشتن آن در فلان بانک بوده است. فراهم کردن مدارک مربوط، انتظار تا وقت قرعه کشی، گفت و گو با مسئول کاروان و قرارداد با او، حرکت به طرف فرودگاه و… هر کدام مقدمه ای است برای دیگری تا بتوانید در روزهای حج آن جا حضور داشته باشید و اعمال حج را انجام دهید. اما زمانی این کارها برای شما ثواب مقدمات حج را دارد که حج را در نظر داشته باشید. برای مثال اگر خود ثبت نام امتیازی داشت و شما برای آن ثبت نام کردید، برای این کار ثواب مقدمه حج به شما نمی دهند. این همان ارزش اخلاقی است که گفتیم ارتباط با نیت دارد.
نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که نیت، همیشه ارزش اخلاقی را به ارمغان نمی آورد و برای داشتن ارزش اخلاقی در مقدمات باید مجموعه رفتارها نیز حسن داشته باشد. حسن فاعلی وقتی تحقق پیدا می کند که کارتان حسن فعلی داشته باشد. برای مثال سالی را در نظر بگیرید که امام از حج منع کردند. در این صورت اگر کسی بگوید من کاری به حرف امام ندارم، و به حج برود، کارش ارزش اخلاقی ندارد، برای اینکه در این جا ولی امر مسلمین حج را مصلحت نمی دانست و باید از او اطاعت می کردید.
تزاحم مصالح
نکته دیگر اینکه گاهی بین مصالحی که بر کار اخلاقی عمومی مترتب می شود، تزاحم واقع می شود. برای مثال یکی از ارزش هایی که حکومت اسلامی باید در جامعه رعایت کند، این است که زمینه رفاه زندگی مردم را فراهم آورد و سیاست هایی به کار گیرد که نیازهای طبیعی مردم تامین شود، گرسنه نمانند و دست شان به طرف دیگران دراز نشود. اما این هدف نهایی نیست. هدف نهایی این است که جامعه به شکلی باشد که بیشترین مردم بتوانند به قرب خدا برسند و سعادت ابدی را کسب کنند، اما اگر زندگی مادی اکثریت مردم تامین نشود زمینه برای آن رشد فراهم نخواهد شد. پس این مقدمه لازم است و به اندازه ای که این کار در رسیدن به آن هدف، تأثیر داشته باشد، ارزش اخلاقی پیدا می کند.
حال اگر بین اهداف مقدمی با هدف نهایی تزاحم بود، چه باید کرد؟ غالباً چنین تزاحمی پیدا می شود. به یاد می آورم در یکی از سالهای قبل، مفتی کشور تونس به خاطر رسیدن به عزت اقتصادی از حج منع کرد. شاید آن کسانی که مسئله رابطه اخلاق و سیاست را مطرح کرده اند، منظورشان چنین مسائلی بوده است. در این جا مصلحت سیاسی این است که بطورمثال ما امسال مکه نرویم تا پول هایمان بماند و اقتصاد و عزت داشته باشیم، اما مصلحت اخلاقی این است که ما واجب شرعی مان را انجام دهیم، عبادت واجب را (حج) به جا آوریم و تقرب به خدا پیدا نماییم. این دو با هم تزاحم دارند، چه کار باید بکنیم؟
در این جا چند معیار کلی وجود دارد که به وسیله آنها ما می توانیم وظیفه خودرا تشخیص دهیم. یکی از آنها این است که اگر مصلحتی که بر یک کار مترتب می شود، فقط در قالب منافع دنیا باشد و برای آخرت هیچ نفعی نداشته باشد، محاسبه اش خیلی راحت است، برای اینکه متناهی هر قدر هم بزرگ باشد در مقابل نامتناهی هیچ است و قابل قیاس نیست. باید مصالح معنوی و ثواب اخروی را مقدم داشت. بدین سبب شخص باید کمی از منافع مادی و لذت های دنیایی بکاهد و از ثروتش کاسته شود تا به ثواب اخروی برسد. حساب این خیلی روشن است؛ ولی همیشه تزاحم ها اینگونه نیست. گاهی تزاحم بین منفعت یک گروه و مصلحت گروه دیگری است، به شکلی که اگر دولت اسلامی این قانون را بگذراند و چنین دستوری بدهد به عده ای ضرر مادی می خورد و اگر آنرا وضع نکند یا ضد آنرا وضع کند، ضرری معنوی متوجه عده ای دیگر می شود. یک قاعده کلی این است که در تزاحم باید اهم و مهم را سنجید؛ اگر ما دو ضرر مادی سر راه مان باشد، که یکی کمتر از دیگری است، هر عاقلی می فهمد که ضرر کمتر مقدم است.
ضرورت رجوع به متخصص
قاعده اهم و مهم یک قاعده بدیهی عقلایی است و هیچ استثنا ندارد، اما کلام در تشخیص اهم و مهم می باشد. هم چنین ممکنست تزاحم بین دو مصلحت معنوی پیدا شود. چگونه اهم را از مهم تشخیص دهیم؟ برخی معیارهای نسبتاً کلی، مثل احکام عقلی واضح، یا محکماتی از قرآن و سنت و ضروریات دین وجود دارد که کسانی می توانند از منابع اصلی این ملاک ها را به دست بیاورند. ولی این کار متخصصان است و همه نمی توانند در همه جا درجه این اهمیت را تشخیص بدهند.
در این جا یک روش عقلایی ضروری و مسلم داریم که هیچ عاقلی در آن تشکیک نکرده است، و آن لزوم مراجعه غیر متخصص به متخصص در کارهای تخصصی است. این کاری است که همه عقلا در همه جوامع می کنند و نیازمند یادگیری هم نیست. برای مثال هرکس مریض می شود، نزد دکتر می رود، حال اگر در درمان یک بیماری دو دکتر با هم اختلاف داشتند، چه می کنیم؟ در این جا نیز شکی نیست که اگر یکی از آنها حاذق تر است باید طبق دستور آن عمل کرد. در این جا اگر به غیر حاذق مراجعه کردم و ضرر کردم، عقلا مرا مذمت می کنند. البته محال نیست که حاذق تر نیز اشتباه کند، اما وظیفه من این است. این یک روش عقلایی است.
ولی فقیه؛ مرجع شناخت حسن فعلی در مسائل سیاسی
برای شناخت اهم و مهم در مسائل سیاسی نیز باید حسن فعلی کارها را از نظر دین بشناسیم. این مسئله ای بسیار کاربردی است که ما در زندگی روزمره بسیار با آن تماس داریم. می پرسند: صلاح سیاسی ما در این مسئله، گزینه الف است یا گزینه ب؟ مذاکره با آمریکا یا قطع مذاکره؟ سازش یا چالش؟ یک کسی می گوید: من در سیاست ریش سفید کرده ام و می دانم این کارها هیچ فایده ای ندارد، بالاخره باید با این ها ساخت. خیلی از متخصصان سیاسی ما ته دلشان این است؛ البته گاهی به زبان هم می آورند که چهل سال است با آمریکا می جنگیم؛ بس است دیگر! چقدر بجنگیم؟! امام رضوان الله مقابل چهل سال پیش تر این روزها را می دید که می اظهار داشت: ترس من این است که یک روزی بیاید و این فکر در جامعه پیدا شود که باید با آمریکا ساخت و دست از دشمنی با آمریکا برداشت. می فرمود: روزی نیاید که مردم فکر کنند باید دست از دشمنی با آمریکا بردارند. آمریکا هیچ گاه نفع شما را نمی خواهد و هیچگاه سازش با او به صلاح شما نیست. او تا دین شما را به کلی نبرد، تا عزت و شرف شما را پایمال نکند، دست برنمی دارد. خب حالا این جا دو نظر وجود دارد. یکی برای آن پیرمرد که حدود چهل سال پیش این سخنان را فرمود؛ یک نظری هم برای متخصصان جدید دانشگاه علوم سیاسی رفته است. کدامش را قبول کنیم؟
پاسخ این است که اگر هدف ما از کارهای سیاسی فقط منافع دنیوی بود، به همین متخصصان مراجعه می کردیم و حاذق ترین شان را انتخاب می کردیم و تسلیم او می شدیم. اما کلام در این است که هدف ما فقط منافع مادی نیست. امام فرمود: ما انقلاب نکردیم که گروهی از قدرت کنار بروند و گروه دیگری جای آنها بنشینند و همان روش ها و همان کارها را داشته باشند. ما برای اسلام انقلاب کردیم و سعادت دنیوی ما هم در گرو اسلام است. روشن است که در این جا راهی غیر از این وجود ندارد که کسی را پیدا نماییم که در همه آنچه مربوط به این کار است از همه حاذق تر باشد. او باید در فقه سیاسی و اجتماعی از سایر اقرانش حاذق تر باشد، کسی که تجربه سیاسی اش نیز از همه بیشتر است و بررسی نظریات و عملکردش نشان میدهد این نظریاتش بسیار موفق تر از دیگران بوده است. کسی که یا اصلاً خطایی نداشته یا خطایش بسیار کم و جزئی بوده است، در صورتیکه دیگران اشتباهات فراوان دارند و گاهی هر ساله نظر عوض می کنند.
آیا راهی غیر از این داریم که بگردیم و چنین کسی را پیدا و سخن او را گوش کنیم؟ روشن است که در این صورت حتی اگر اشتباهی هم رخ داد معذوریم، برای اینکه به متخصص ترین مراجعه نموده و اطاعت ولیّ امر کرده ایم. ولیّ امر نیز کسی است که دست کم در سه جهت از دیگران افضل باشد؛ در فقه، احکام سیاسی و اجتماعی اسلام را بهتر از دیگران بداند؛ در تشخیص موارد مصلحت، شناختن دشمن و دوست و راه هایی که می تواند انسان را به اهدافش نزدیک تر کند، بصیرتر و تیزتر از دیگران باشد و خدا فراست بهتری به او داده باشد؛ و یکی هم تقوا که راه خطا نرود.
[۱]. انفال، ۶۷.
[۲]. اسرا، ۲۰-۱۸.
[۳]. توبه، ۱۰۷.
[۴]. آل عمران، ۱۶۷.
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب