به مناسبت سالروز رحلت آیت الله هاشمی شاهرودی؛
خاطرات آیت الله شاهرودی از شهید صدر
به گزارش نور معرفت آیت الله شاهرودی درباره شهید صدر می گوید: جاذبه شخصیتی شهید صدر فوق العاده بود. محبت بسیار زیادی نسبت به شاگردانشان داشتند به حدی که احساس می کردند که ایشان از پدر به آنها نزدیک تر است.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، امروز سالگرد رحلت آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی رئیس فقید مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
به مناسبت دومین سالگرد رحلت آن عالم مجاهد و فقیه عالیقدر بخشی هایی از خاطرات ایشان از استاد خود شهید آیت الله سید محمد باقر صدر را از نظر می گذرانید.
آیت الله هاشمی شاهرودی در مصاحبه ای که به همت نشریه شاهد یاران انجام شده است می گوید:
من در دبیرستان بودم و شهید صدر در عراق بعنوان یک چهره فقیه نوپای جوان، با فکر و اندیشه های جدید مخصوصاً در سطح دانشجوها و نسل جوان مطرح شده بود؛ بخصوص کتاب هایی مثل «فلسفتنا» و مقالاتی که در نشریه الاضواء می نوشت، از او در بین جوان ها چهره بسیار محبوبی ساخته بود. ما پس از دبیرستان وارد حوزه شدیم. تا پیش از آمدن به حوزه، ایشان را بعنوان یک چهره متفکر اسلامی می شناختیم. بعد که وارد حوزه شدیم، برخی از اساتیدی که خدمتشان درس های سطح و به خصوص سطح عالی را مشغول شدیم، از شاگردان ایشان بودند و یا با ایشان ارتباط داشتند و همین ارتباط، قهرا به ارتباط با ایشان انجامید، چون نظام حوزه و رابطه استاد شاگردی، رابطه ای مهم و اساسی است. این مساله سبب شد که ما با بعد فقهی و حوزوی ایشان هم آشنا شویم و بنابراین من سطح را که تقریباً تکمیل کردم؛ به درس ایشان رفتم. این که عرض می کنم در سال ۱۳۷۸ قمری بود.
شهید صدر خیلی به شاگردان خود علاقه داشتند و تلاش می کردند آنها را از هر نظر تربیت کنند و چون تفکرشان سیستماتیک بود و با برنامه کار می کردند، برای این رابطه هم برنامه ریزی کرده بودند.
البته پیش از رفتن به درس ایشان، به جلسات و گعدههایی که در نجف، بین علما و فضلا، زیاد هم هست، می رفتم و خدمت ایشان رسیده بودم و ایشان هم ما را به جهت ابویمان می شناختند. ابوی از علمای سریع الفوت نجف بوده و در جوانی و در سن چهل سالگی فوت کرده بودند و همه از فوت ایشان بسیار متالم شده بودند. ایشان نخستین تقریر نویس آن دوره نجف بودند و فقه و اصول آقای خویی را نوشته بودند. آقای صدر هم شاگرد آقای خویی بودند و از این روی به ایشان علاقه داشتند. مرحوم ابوی بنده در دوران پیش از ایشان، شاگرد آقای خویی و مورد توجه ایشان بودند.
شهید صدر جاذبه شخصیتی فوق العاده ای داشتند
خب، آقای صدر وقتی مرا شناختند، خیلی اظهار علاقه کردند و ایشان و دیگران که می دانستند ابوی بنده در جوانی فوت کرده بودند، معتقد بودند که ما این راه را ادامه بدهیم و عنایت خاصی هم به بنده داشتند. بنابراین پیش از حضور در درس ایشان هم، من با ایشان ارتباط پیدا کرده بودم، ولی وقتی در درس ایشان حاضر شدیم، این ارتباط خیلی قوی شد. عرض کردم رابطه استاد و شاگردی در حوزه ها رابطه بسیار عمیقی است، یعنی استاد در حوزه نسبت به شاگرد، هم مربی است، هم پدر است، هم مهذب است و اساتیدی که در حوزه ها مؤثر هستند، در همه امور شاگرد، حالتی این چنینی دارند.
ایشان هم جاذبه های خیلی قوی داشتند و جاذبه شخصیتشان فوق العاده بود. محبت بسیار زیادی نسبت به همه و مخصوصاً نسبت به شاگردانشان داشتند. واقعاً شاگردان ایشان احساس می کردند که ایشان از پدر به آنها نزدیک تر و در زندگیشان مؤثرتر و برایشان دلسوزتر است. واقعاً هم همین جور بود، یعنی ایشان خیلی به شاگردان خود علاقه داشتند و تلاش می کردند آنها را از هر نظر تربیت کنند و چون تفکرشان سیستماتیک بود و با برنامه کار می کردند، برای این رابطه هم برنامه ریزی کرده بودند. البته ما ابتدا متوجه نمی شدیم و بعدها برایمان مشخص شد که ایشان برای هر چیزی برنامه ریزی کرده بودند. غیر از درس های سنتی فقه و اصول که هر روز بامداد و عصر داشتند، با همان روش های سنتی حوزه، برنامه های بسیار مهمی را هم تنظیم کرده بودند که انسان متوجه نمی شد و بعدها می فهمید که این برنامه ها در شناخت و تربیت او چه نقش عجیبی داشته اند. بعنوان مثال در حوزه ها معمولاً تعطیلی زیاد است. در هر وفات و تولدی، حوزه تعطیل می باشد. ایشان در تمام این تعطیلات، به استثنای مواقعی چون عاشورا و اربعین، از فرصت استفاده و شاگردان خویش را با تاریخ ائمه و تاریخ اسلام و نگرش ها و بینش هایی که باید عالم امروز از تاریخ اسلام و ائمه داشته باشد، آشنا و به تناسب تولد یا وفات امامی که حوزه به آن مناسبت تعطیل بود، درباره این موضوعات، صحبت می کردند. مجموع این بحث ها شاید بیشتر از صد سخنرانی شده باشد که ضبط شدند و برخی چاپ هم شده اند. برخی از طلبه های لبنانی ضبط می کردند. خود ایشان هم گفته بودند که ضبط و تدوین کنند بدهند ایشان بازبینی کنند که متأسفانه این کار نشد.
شهید صدر تقریباً درباره زندگی نامه و حیات تمام ائمه بحث های مفصلی داشتند. عرض کردم که ذهن سیستماتیکی داشتند و بنابراین در هر مبحثی، بنایی تنظیم و زندگی و حیات ائمه را بر مبنای آن، به چند مرحله تقسیم کرده بودند و عمدتاً هم تلاش داشتند نقش سیاسی ائمه در رهبری جهان اسلام، حفظ میراث پیامبر و مقابله با تحریف ها و تبلیغاتی که از بیرون و داخل جهان اسلام انجام می شوند. هم تثبیت خط انبیا و ائمه اطهار را تبیین کنند، البته این تعابیر را قبلاً هم مطرح کرده بودند. بیشتر بحث های ایشان دراین زمینه بود و چون اطلاعات خوبی هم در تاریخ داشتند، غالباً روایات و مستندات و نقل های تاریخی را از منابع معتبر می آوردند و خیلی هم بحث های زیبا و زنده ای بودند. درباره امیرالمؤمنین (ع) سه چهار سخنرانی داشتند که یکدیگر را تکمیل می کردند. درباره صلح امام حسن (ع)، درباره قیام امام حسین (ع)، فلسفه آن صلح، فلسفه این قیام، علت اختلاف در ادوار ائمه مباحثی را مطرح و این ادوار را به چهار مرحله تقسیم کرده بودند و این سوال را مطرح می کردند که چرا ادوار اینها یکسان نبودند و علل و ریشه ها و موجبات این اختلاف ادوار را خیلی زیبا تنظیم کرده بودند. این یکی از برنامه هایی بود که خیلی آرام در کنار برنامه های رسمی حوزه انجام می گرفت.
افق ذهن شاگردان خویش را گسترش می دادند
یکی دیگر از برنامه های ایشان برنامه برای تعطیلی های ممتد مثل ماه مبارک رمضان یا تعطیلی تابستان بود. ایشان در این تعطیلات بعنوان دروس تفریحی، برنامه هایی چون درس های فقهی تطبیقی را برای شاگردان خود می گذاشتند. مثلاً در ماه مبارک رمضان بحث های فقهی معاملات و تطبیق آنها با مباحث جدید حقوق روز که آقای سعدونی و امثال اینها در کتاب هایشان نوشته بودند؛ تدریس می شد. ایشان هم شاگردان را تحریض و ترغیب می کردند که بروند و این کتاب ها را بخوانند، هم از مباحث آن کتاب ها نقل می کردند. افق ذهن شاگردان خویش را گسترش می دادند و توجه آنها را از بحث های سنتی حوزه به مسائل مورد نیاز روز جلب می کردند. درباره مسائل فقهی در ارتباط با مسائل حکومتی بحث می شد. درباره احکام فقهی کلان در ارتباط با جامعه بحث می شد. علاوه بر این در یکی از روزهای هفته، احتمالاً چهارشنبه، مباحث خاص فلسفه اسلامی از دیدگاه جدید خودشان را مطرح می کردند. پس از بحث استقراء نسبت به مبانی اسلامی بر مبنای منطق استقراء، تحولی در ایشان بوجود آمده بود و بحث هایی را هم آماده کرده و نوشته بودند و اینها را در آن جلسه خصوصی به هفت هشت نفر از شاگردان خاص خود که مورد اعتماد و آشنا به تفکرات ایشان و اهل نظر و دقت بودند، القا می کردند. متأسفانه این جلسات هم تکمیل نشدند و خوردند به مسائل انقلاب و جمع شدند. این هم کاری بسیار اساسی بود که ایشان آغاز کرده بودند. مبدأ و شروع جلسات بحث استقراء از بحث اصول بود که خارج از دروس حوزه، توسعه داده شد و از خلال بحث های این چنینی آن نتایج حاصل آمد. در این بحث فلسفه، مسائل فلسفه روز هم به شکل مفصل مطرح می شدند. مثلاً ایشان آخرین نظریات فلسفه روز درباره افکار فلسفی هگل را در آخرین متون شرق و غرب دنبال می کردند.
اواخر کتاب مفصلی از ترجمه دقیق ترین افکار فیلسوف معروف دیالکتیک، هگل، تهیه کرده بودند که مبانی مارکس هم از آن گرفته شده است. مارکس و انگلیس شاگردان هگل بوده اند و بحث دیالکتیک را از او گرفتند و وارد مباحث تاریخی کردند. منشأ بحث دیالکتیک و جدول، متعلق به هگل است. وی در بعد فلسفی مطرح می کند، این دو در تفسیر تاریخ و جامعه. هگل افکار دشواری دارد و چندان برای همه قابل فهم نیست. ایشان این آرا را دنبال می کردند. در این اواخر کتاب قطوری را به ایشان داده بودند که یکی از شاگردان فلسفه هگل در زمان خود او تنظیم کرده بود و کتاب معتبری هم بود. اینها را مطالعه می کردند، خیلی وقت ها هم حاشیه می زدند و در این بحث ها می آوردند، یعنی تلاش داشتند ذهن شاگردان خویش را باز کنند. علاوه بر اینها جلسات روزمره و گعده و مجالس استفتاء هم که بود و همه آنها علم و فکر و نظریه پردازی و سوال و جواب بود. جلسات عادی ایشان هم کلاس درس بود. کل این مجموعه، شاگرد را از جهات مختلف تربیت می کرد. برخورد اخلاقی ایشان هم خیلی عجیب بود. بسیار متواضع بودند. دائماً دنبال این بودند که افراد را هم تربیت کنند، هم امتحان کنند، هم تذکر بدهند، هم خودشان برای اینها الگو باشند.
در برخوردهایشان، در تواضعشان، در رفت و آمدهایشان، با اساتید، با اقران خودشان، خیلی با ادب بودند و این ادب را تلاش می کردند نشان بدهند. خلاصه از هر جهت تلاش داشتند طرف را تربیت کنند. مسائل سیاسی هم که بحث می شد، خیلی مفصل وارد می شدند. درباره برخورد رژیم با حوزه و آقای حکیم واین مباحث، با حساسیت برخورد می کردند. پیش از آمدن بعثی ها، مرحوم آقای حکیم در اغلب استان ها، کتابخانه بزرگ اسلامی یا کتابخانه حکیم را بوجود آورده بودند. این کتابخانه برای دانشجویان و علمایی که آنجا بودند، بعنوان یک مرکز محسوب می شد. عنوانش کتابخانه بود، ولی در آنجا کلاس هایی تشکیل می شدند و بچه مسلمان ها و جریانات جدید اسلامی در آنجا جلسه می گذاشتند و کارهای تبلیغاتی هم می کردند. سالی یک مرتبه هم در نجف یا کربلا، کنگره بسیار بزرگی را تشکیل نمی دادند. در نجف در روز سوم شعبان و درباره امام حسین (ع) کنگره برگزار می شد. از قبل هم دعوت می شد که علمای جهان اسلام مقالاتی بنویسند. هم کتاب هایی تألیف می شدند و جایزه داده می شد، هم اجلاس بسیار عظیمی برگزار می شد و علمای زیادی می آمدند، معمولاً طبقه فضلا و اساتید دانشگاه ها و علمای نجف می آمدند که هر کدام جایگاه خاصی هم داشتند. اجلاس در نجف در مرکز علمی برگزار می شد و در کربلا در حسینیه تهرانی ها. هر دو هم در کنار حرم بودند و کل شهر هم آذین بندی می شد و وضعیت عجیبی بود. مثل نیمه شعبان در ایران، ولی خیلی باشکوه تر.
تمام شهر مثل حجله عروس می شد. همه خیابان ها با بهترین پارچه ها پوشیده می شدند. خیلی با عظمت بود. آقای صدر یکی از موسسین این دو جریان بودند. بعد هم خودشان معمولاً یک سخنرانی در اجلاس داشتند و مقاله مفصلی می نوشتند. این هم کارهای سیاسی و اجتماعی بود که ایشان انجام می دادند. منظورم این است که ایشان تلاش می کردند شاگردان خویش را آرام آرام و بدون تعجیل و سرو صدا و در یک جریان فکری متین و موقر، تربیت کنند. این نوع خصلت ها وقتی در استادی با آن همه عاطفه و محبت همراه می شوند، بدیهی است که شاگردان را شیفته او می کند. واقعاً ایشان جاذبه خاصی داشتند.
عوامل ورود شهید صدر به عرصه مرجعیت
دو عامل در ورود ایشان به عرصه مرجعیت مؤثر بودند. در ابتدا ایشان به دنبال همان مرجعیت رسمی حوزه بودند و مخصوصاً بیشتر آقای خویی را تأیید می کردند، چون اعتقاد به اعلمیت ایشان داشتند و شاگردشان هم بودند. دو مساله عامل این تصمیم شد. یکی تصوری شبیه به تصور امام بود که به آیت الله بروجردی داشتند. می دانید که یکی از پایه گذاران آمدن آیت الله بروجردی به قم، امام (ره) بودند. از ایشان حمایت کردند، ولی به تدریج مشاهده نمودند که این مرجعیت با تمام امتیازاتی که داشتند، در اثر فضایی که برایشان بوجود آمده بود، آن اهداف بلندی که امام (ره) دنبال می کردند، نه تنها پیگیری نمی کردند، بلکه وضعیت داشت بر عکس هم می شد.
آیت الله خویی در کتاب التسلیحات الخطیره شاه را تکفیر کردند. در مسائل در ارتباط با فداییان اسلام و شهید نواب صفوی و مبارزه با رژیم و امثال اینها، امام (ره) می دیدند که ایشان خیلی وارد نمی شوند، البته احترام آیت الله بروجردی، همچنان از طرف امام (ره) قویاً مراعات می شد. همین وضعیت هم در عراق برای آقای صدر پیش آمد. ابتدا خیلی به آقای خویی امیدوار بودند. نمی دانم چقدر در مورد تاریخچه آقای خویی اطلاع دارید.
ایشان از لحاظ شخصی و صرف نظر از اطرافیانش، مرجع بسیار آزاده و خوش فکری بودند. در پانزده خرداد، آقای خویی فعال ترین مرجع نجف بودند. التسلیحات الخطیره را نوشتند و شاه را تکفیر کردند. حکم کفر شاه را صادر کردند.
ایشان بود که نیمه های شب به سراغ آقای حکیم رفت و گفت آقای خمینی را گرفته اند و امکان دارد اعدام کنند. در آن موقع آقای خویی مرجع نبودند و مثل خود امام (ره)، در حوزه استاد بودند و شأن بالایی داشتند و فضلای زیادی در درسشان حاضر می شدند. ایشان در آن وقت نسبت به مراجع قبل هم انتقاد داشتند و می گفتند برای خدمت به اسلام و پیشبرد اهداف اسلامی می شود از مرجعیت استفاده های بسیاری برد و حتی به شکلی تحقق منویات کلان اسلامی و اجرای احکام اسلامی را مطرح می کردند.
فتاوای ایشان در خیلی از مسائل به این شکل است. ایشان فتاوای حکومتی خوبی هم دارند، علت هم همین آزادی فکر ایشان است. اندیشه آقای خویی پیش از اینکه به مرجعیت برسند؛ در این حوزه ها خیلی باز بود. هر کس با ایشان صحبت می کرد؛ به این نتیجه می رسید که ایشان اطلاعات حقوقی اش خیلی زیاد است، مسائل مفهمی اسلامی را خیلی کامل می دانستند، اسلام را بعنوان یک نظام، قبول داشتند. مثلاً ایشان تمام حکومت های غیر اسلامی را نامشروع می دانستند و فتوایشان این بود که از نظر اموال هم، آنها را مالک نمی دانستند و بنابراین کارمندانی که حقوق می گرفتند، گرفتار مشکل می شدند، چون حقوق آنها را مشروع نمی دانستند و می گفتند تا حکومت اسلامی نباشد و مشروعیت آن از سوی شارع امضا نشود، مشروع نیست. تمام مقلدین ایشان مشکل پیدا کرده بودند، چون ایشان می گفتند این حکومت ها شرعی نیستند. در حالیکه امام (ره) که بحث حکومت اسلامی را بیشتر هم مطرح کرده بودند، این حکومت ها را مالک می دانستند، ولی آقای خویی مالک نمی دانستند و فتاوای آقای خویی در این قسمت، خیلی عجیب است.
در این قسمت ها افکارشان بلند بود. مطالعات عمومی شان هم خیلی خوب بود. حافظه خیلی خوبی هم داشتند و آقای صدر هم که سال ها شاگرد ایشان بودند؛ گمان می کنم این بحث ها هم بینشان رد و بدل می شد و خیلی به آقای خویی خوش بین بودند و به خصوص پس از دوران آخر مرجعیت آقای حکیم که چالش با حکومت زیاد شده بود، آقای صدر تصور می کردند آقای خویی می توانند همان راه آقای حکیم را ادامه بدهند و با این امید بر رجوع به ایشان تاکید می کردند و با خود ایشان هم در ابتدای کار قول و قراری گذاشته بودند. این آقای حکیم که بعداً به اینجا آمد و در دیوان عدالت اداری قاضی شد و فوت کرد، خدا رحمتش کند؛ ایشان داماد آقای خویی بود و آن وقت کار فرهنگی می کرد. پیش از مرجعیت آقای خویی در دانشکده کلیه الفقه در نجف که متعلق به آقای مظفر بود، درس می داد. پس از مرجعیت آقای خویی، تدریس را رها کرد و در بیرونی آقای خویی بود. ایشان هم آدم فرهنگی، امروزی، آگاه و خوش قلمی بود. خود ایشان قول و قرارهایی با آقای صدر و با ما داشت در خصوص اینکه تلاش شود وکلای آقای حکیم که مبارز و با صدام مخالف هستند، تأیید شوند و کسانی که با دولت اند و یا آدم های مشکوکی هستند، وکالت به آنها داده نشود. قول و قرارها هم محکم و استوار گذاشته شده بودند و بنابراین آقای صدر خیلی امید داشتند. آقای صدر پس از مدتی دیدند که این کار صورت نمی گیرد یا عکس آن انجام می شود و حتی به کسانی وکالت داده شده که سابقه کمونیستی داشتند، سابقه ضد دینی داشتند و یا در بصره و امثالهم، شهرت های خاصی داشتند. ایشان هم خیلی ناراحت شدند.
دستگاه آقای خویی به تدریج از کنترل ایشان خارج شد و کاملاً مشخص شد که افق فکری باز یک مساله است و مدیریت یک مساله دیگر و ایشان نتوانستند اطرافیان خویش را مدیریت کنند. آقای صدر از این جهت به تدریج ناامید شدند و بنابراین با بیت ایشان قطع رابطه کردند، ولی با خود ایشان بعضی وقت ها سلام و علیکی داشتند. بیت آقای خویی هم دیگر رابطه شأن با ایشان قوی نبود و امید ایشان تبدیل به یأس و افسردگی شد. دو سال طول نکشید که یک دفعه وضع به این شکل عوض شد. حتی خود آقای حکیم را هم که آدم خوش فکری بود، پسران آقای خویی همچون سید عباس آمدند و بیرونش کردند که به ایران آمد. اصل ایشان شوشتری بود و با برخورد بدی هم ایشان را بیرون کردند. بیت آقای خویی به دست کسانی افتاد که واقعاً خیلی معتقد به مسائل مبارزاتی و اجتماعی نبودند، بلکه بر عکس. و بنابراین این به نظر من یک علت بود.
عامل دیگر هم فشار مردم به آقای صدر برای تصدی مرجعیت بود. ایشان از نظر فکری، بحث های سیاسی و اجتماعی در کل عراق بی نظیر و در جهان اسلام کم نظیر بودند. کتاب ها و مقالات و صحبت های ایشان عمق عجیبی داشتند. چه از داخل چه از خارج عراق، ارتباطات زیادی با ایشان برقرار می شد. ایرانی هایی که در خارج بودند به آنجا زیاد رفت و آمد می کردند. مبارزانی بودند که برخی از آنها قوم و خویش ایشان هم هستند، مثل آقای صادق طباطبایی و اعضای انجمن های اسلامی که می آمدند و می رفتند. آقای یزدی و امثال اینها، هم به لبنان و نزد آقای موسی صدر می رفتند و هم در نجف نزد ایشان می آمدند و جذب افکار و آرای علمی و سیاسی ایشان می شدند.
آقای صدر در همه بخشها امتیازات فوق العاده ای داشتند، بی نظیر بودند. در هر جلسه ای هر کسی سوالی داشت، به محض اینکه ایشان لب به سخن می گشودند، مخاطب مجذوب ایشان می شد. خیلی فوق العاده بودند. ایشان به هر حال درس اصول گفته بودند، فقه گفته بودند و شاگردانی را تربیت کرده بودند که در کشورهای عربی، مخصوصاً داخل عراق و لبنان رفت و آمد داشتند و اینها به تدریج اصرار داشتند که از ایشان تقلید کنند. همین ها مثلاً حاشیه ای را که ایشان بر عروه و یا منهاج الصالحین نوشته بودند، در صدها نسخه استنساخ می کردند. نزد خیلی ها اعلمیت ایشان ثابت شده بود و می خواستند از ایشان تقلید کنند و آن روحیه و شرایط انقلابی و عشق و علاقه هم مزید بر علت می شد. این موج، مخصوصاً در جوان ها به شدت به راه افتاده بود و در برخی از علما مخصوصاً علمای بزرگ در استان های عراق هم دیده می شد، همچون آسید میر محمد قزوینی در بصره که از فضلا و مجتهدین بودند و دفاتر بحث فقه ما و امثال اینها را خواسته بودند، اینها را خوانده بودند و بحث های فقهی را با بحث های کتابی آقای خویی که خیلی هایشان همچون التحقیق چاپ شده بود؛ تطبیق می دادند و همین طور مستمسک آقای حکیم، ولی چون زمان حیات آقای حکیم بود و اعتقاد به اعلمیت آقای حکیم پیدا کرده بودند، می گفتند از لحاظ شرعی مکلفیم و نمی توانیم به کسی غیر از ایشان ارجاع بدهیم، اما آقای آسید محمد قزوینی، دو سه بار پسرهایشان و عشایر بصره را نزد آقای صدر فرستادند و این نمایانگر تمایل عمیق آنها به آقای صدر بود. پس از فوت آقای حکیم، بعثی ها با ایشان برخورد کردند و چون ایشان شناسنامه کویتی داشتند، به آنجا فرار و همان جا هم فوت کردند. هم اکنون هم یکی از پسرانشان در آنجا قاضی هستند و امامت جماعت مسجد را به عهده دارند.
به هر حال، ایشان بارها پسرهایشان را نزد آقای صدر فرستادند و هر چه هم ایشان می گفتند که من متصدی نیستم و آنها را به بقیه مراجع، همچون آقای خویی ارجاع می دادند، قبول نمی کردند. آنها از جلسه که بیرون می آمدند، باردیگر مطالب ایشان را می گرفتند و استنساخ می کردند و یا استفتا می کردند و ایشان مجبور می شدند جواب بدهند. این دو عامل دست به دست هم داده بودند و واقعاً خواست عمومی مردم عراق بود، مخصوصاً جوان ها و طلبه ها و کسانی که از مراتب علمی ایشان اطلاع پیدا کرده بودند که تعدادشان کم هم نبود. این شرایط و وضعیت بیت آقای خویی، سبب شدند که ایشان مرجعیت را بپذیرند؛ ولی فوق العاده با احتیاط این کار را کردند. ایشان مثلاً اجازه ندادند حاشیه شأن بر منهاج الصالحین را در عراق چاپ نماییم. من به لبنان رفته بودم و نخستین کتاب تقریرات اصول ایشان را چاپ کردم. نخستین کتاب اصول را که در واقع جلد آخر تعارض الادله است؛ در سال ۱۳۹۲ هجری قمری در لبنان چاپ کردم. آقای آقا موسی آنجا بودند و خیلی هم به ما کمک کردند که بتوانیم آنرا در دارالکتاب اللبنانی چاپ نماییم که از انتشارات بسیار معتبر لبنان بود و کتابهای مدرسه ودانشگاهها را چاپ می کرد و کتابهای دیگر را قبول نمی کرد، ولی مسئول آنجا که آقایی بود به نام حسن الزین، از مریدان آقا موسی صدر و به بیت صدر علاقه داشت. آقا موسی سفارش کردند و او هم کتاب را به شکلی بسیار شکیل چاپ کرد.
شهید صدر شرط کرده بودند که روی کتاب هیچ لقبی برایشان نگذاریم و فقط بنویسیم، «سید محمد باقر صدر». ابداً القاب حجت الاسلام و آیت الله را نپذیرفتند. آقای صدر در لبنان هم شاگردان زیادی داشتند. از همان جا برایشان نوشتم که در این جا شاگردان شما دارند حواشی شما را استنساخ می کنند؛ ازاین رو اجازه بدهید اینها را چاپ نماییم. باز هم ایشان یک جواب مثبتی ندادند، ولی بالاخره ما آنجا با طلبه های لبنانی و یک آقایی به نام شمس الدین جمع شدیم و این را چاپ کردیم. نخستین حاشیه ایشان بر منهاج الصالحین را در انتشارات دارالتعارف که متعلق به آقای عزیزی بود و حالا هم هست، چاپ کردیم. من این را چاپ کردم و در انبار آنجا گذاشتم و به نجف آمدم و به ایشان گفتم، «بالاخره این کتاب چاپ شده، شما صریحاً نگفتید چاپ نکنید و ماهم فضولتا چاپ کردیم. اگر نمی خواهید همان جا در انبار باشد، هر وقت تصمیم گرفتید پخش شوند و به تدریج به کتابخانه ها بیایند، پخش می نماییم.» بعد گفتم که هر کسی آمد مجانی به او می دهیم و نمی فروشیم. می خواهم عرض کنم که به این شکل و با کمال بی رغبتی پذیرفتند. شرط هم کرده بودند که روی کتاب هیچ لقبی برایشان نگذاریم و فقط بنویسیم، «سید محمد باقر صدر». ابداً القاب حجت الاسلام و آیت الله را نپذیرفتند. عین همان حالت هایی جوانی امام (ره). امام (ره) هم قبول نمی کردند که رساله شأن چاپ شود تا آقای مشکینی چاپ کردند و بعد هم دستور داده بودند که القاب روی جلد را سیاه کنند. هنوز هم آن نسخه ها هستند. به هر حال، چون احتیاج به تدریج زیاد شد و از نظر بحث های سیاسی و اجتماعی مبارزاتی، فاصله ایشان با آقای خویی زیاد شد و میان مردم مورد توجه قرار گرفتند، این صورت گرفت و ایشان به رغم میل خود وبا احتیاط بسیار زیاد، مرجعیت را پذیرفتند.
بیشتر طلبه های عرب و لبنانی از مرجعیت ایشان استقبال کردند. البته عده ای از طلبه های ایرانی هم که در اخراج ها به ایران آمدند، به ایشان معتقد بودند. ایشان تا پیش از تصدی مرجعیت، از نظر علمی مورد قبول همه بودند و اغلب شاگردان ایشان هم ایرانی بودند. آنهایی هم که نمی آمدند، حسرت درس ایشان را می خوردند، ولی می گفتند ما می ترسیم بیاییم، چون رژیم بعث نسبت به ایشان حساس بود. مثل مرحوم آقای حکیم که به ضدیت با رژیم شهرت داشتند. بحث حزب الدعوه و مسائل حزبی هم بود. اینها یک مقدار حالت توقف در طلبه ها ایجاد می کرد، ولی همان گونه که عرض کردم اغلب شاگردان ایشان طلبه های ایرانی بودند و فضلای اصلی پیرامون ایشان هم ایرانی بودند. در بین طلبه های لبنانی کسی به فضل طلبه های ایرانی نبود. خود ایشان هم توجهشان بیشتر متوجه ایرانیان بود. سپس مبحث تصدیگری و بحث رساله به میان آمد. بعد هم که بین تشکیلات آقای خویی و تشکیلات امام (ره)، درگیری خیلی شدید شد.
تعداد زیادی از طلبه های ایرانی اعلمیت آقای خویی را نسبت به امام (ره) قبول نداشتند و این خودش نخستین جدایی بود که شکل گرفت. آقای صدر تلاش کردند این جدایی را با رفت و آمد خدمت امام (ره) و استقبال از بحث ولایت فقیه و سفارش کتاب ایشان به طلبه ها، حل کنند. ایشان اعتقاد داشتند که این کتاب نقطه عطفی در تاریخ مرجعیت است و بسیاری از این کتاب تجلیل کردند. ایشان تلاش می کردند پیش آقایانی که نزد ایشان می آمدند، یک مقداری وضعیت را جبران کنند. بعد هم بخش سنتی تشکیلات آقای خویی که مبارزه به این شکل را قبول نداشت، از ایشان جدا شد و حوزه به این معنا از ایشان کناره گرفت. البته هر دو طرف، جنبه های علمی و فقهی و فکری ایشان را قبول داشتند، اما برای تشکیلات آقای خویی سوال بوجود آمده بود که چطور ایشان در ابتدا همه را به آنها ارجاع می داد و حالا نمی دهد و بنابراین خیلی شدید برخورد می کردند. همین آقای فقیه ایمانی، داماد آقای خویی که هم اکنون کسالت دارند و کارهای تشکیلات دست او بود، با آقای صدر جلسه مفصلی داشت که شما چطور آن روز آن طور عمل کردید و حالا این طور عمل می کنید؟ اینها قبلاً با هم رفیق بودند. آقای فقیه ایمانی اصفهانی است. برادرشان آقای کمال وکیل امام (ره) بود وایشان که آقا جلال است، وکیل و داماد آقای خویی بود. آن موقع که نجف درس می خواند، با آقای صدر رفیق بود و خیلی گلایه داشت که با وجود علاقه ای که به استاد داشتید و آن سوابقی که من می دانم، چرا این کار را کردید؟
یک خاطره جالبی هم آقای صدر برای ما نقل می کردند. می گفتند آن وقتی که این آقا جلال تازه از ایران آمده بود و هنوز ازدواج نکرده بود، درس مرحوم آشیخ حسین حلی می رفت. آقای حاج حسن آقای سعید و برخی از طلبه های ایرانی که اینها درس آقای خویی می رفتند، در درس ایشان هم شرکت می کردند. آقای حاج شیخ حسین حلی هم از علمای زاهد، عابد و بی ادعای درویش مسلک، ولی فاضل و از شاگردان مرحوم میرزای نائینی بود. پیش از آمدن امام (ره)، درس مهم پس از درس آقای خویی، درس ایشان بود. بعد که امام (ره) آمدند، درسشان، درس مفصلی شد، ولی تا آن وقت، درس آقای حاج شیخ حسین از درس های مهم بود و طلبه های فاضلی داشت. ایرانیان هم خیلی علاقه داشتند و ایشان هم نزد مرحوم میرزای نائینی درس خوانده بود و مثل ایشان فارسی درس می داد، طلبه های ایرانی خیلی به درس ایشان می رفتند. اوایل آقا جلال چند جلسه درس آقای خویی را می رود و بعد دیگر نمی رود. آقای صدر از او می پرسند که چرا دیگر درس آقای خویی نمی آیی؟ پاسخ می دهد که حاج شیخ حسین دقیق تر و بهتر است. آقای صدر می گویند خب حالا هر دو را برو. می گوید که نه، این کافی است. مدتی از این ماجرا گذشت تا بحث مصاهرتش با آقای خویی آغاز شد و بعد هم انجام گرفت و به درس ایشان آمد.
آقای صدر می گفتند یک مرتبه به شوخی به او گفتم، «معلوم شد یکی از ادله اعلمیت، مصاهرت است. آن موقع، این همه به تو می گفتیم این درس بیا نمی آمدی، حالا که داماد شدی می آیی؟» و درس حاج شیخ حسین را هم ترک کرد. خلاصه ایشان آمد عراق و خیلی حساس بود که شما چرا این کار را کردی و آقای صدر هم پاسخ هایی به ایشان دادند. مقصودم این است که جریان حوزه با ایشان، یک جریان سیاسی بود، وگرنه یک مبنای اصولی نداشت. طلبه های ایرانی هم که آنجا می آمدند، از اخراج می ترسیدند و دو سه بار، همه را اخراج کردند. آقای سلطانی آمده بودند و می خواستند بمانند. خانه هم گرفتند. می دانید که باجناق آقای صدر بودند. خود آقای صدر چقدر زحمت کشیدند تا خانه ای برایشان تهیه کردند؛ ولی همان شب بعثی ها شروع کردند بین کربلا و نجف عده ای را گرفتن و بعد هم آنها را به مرز فرستادند. من و آقای صدر با هم در خانه جدید آقای سلطانی به دیدنشان رفته بودیم. ایشان گفتند اینها وحشی هستند و من نمی توانم اینجا بمانم. شاید دو سه هفته ای بیشتر نبود که خانه را گرفته و اثاث مرتب و خوبی درست کرده و خانواده شأن را هم آورده بودند. گفتند فردا بچه مرا، خانواده مرا یا خودم را بگیرند بفرستند، خانواده ام اذیت می شوند. اینها وحشی هستند. اینجا کی نمی تواند بماند و بنابراین کوچ کردند و برگشتند. مقصودم این است که چنین شرایطی بود و اینها از این ابزار اخراج، خیلی استفاده کردند، به این شکل که فلانی، درسش حساس است و اگر کسی آنجا برود، او را می گیرند. یا بحث سیاسی بودن آقای صدر که می گفتند خیلی دقیق است، خیلی فاضل است، خیلی ملاست، ولی سیاسی است. سیاسی هم در آن جو سنتی نجف، به خصوص در بین طلبه های ایرانی، غیر از آنهایی که در اطراف امام (ره) بودند، چیز غریبی بود و بسیاری از این مساله وحشت داشتند و خلاف شأن حوزه می دانستند که فرد وارد بحث های سیاسی شود. معتقد بودند دین از سیاست جداست و مخصوصاً حوزه باید از سیاست جدا بماند. این خیلی معمول بود و از این اهرم، ضد ایشان خیلی استفاده می شد. این حالت در طلبه های لبنان اثر نمی کرد، چون اهل آنجا بودند و درگیر بودند. جوان ها هم که اساساً مبنایشان مبارزه و این صحبتهاست. آقای صدر بالقوه پتانسیل بسیار بالایی برای مرجعیت داشتند، چون هم از نظر فقهی بسیار روشن بودند، هم از نظر مسائل فکری خیلی مسلط بودند.
جامعیت خاصی هم داشتند. مثلاً مرحوم مطهری که خدا رحمتشان کند؛ در بحث فلسفه و جامعه نظرات خیلی خوبی دارند و آقای صدر هم خیلی به ایشان علاقه داشتند، ولی در مبحث فقه نه کتابی دارند، نه شاگردی را تربیت کرده اند. ماموریث فقهی شهید صدر هم اکنون هم محل رجوع اهل دقت است. هم اکنون طلبه های فاضل قم می گویند در درس خارج تا کسی متعرض نظریات شهید صدر نشود، می گویند این درس کاملی نیست. تقریرات چاپ شده و بحث های ایشان دارد حالت تسلط پیدا می کند و مثلاً در مسائل اصولی و بحث های خارج فضلا و اساتید قم که دارند جای پیرمردها را می گیرند، بحث های ایشان دارد سایه می اندازد. شاگردان خوب آقای آمیرزا جواد آقا تبریزی که حالا در قم درس خارج می دهند، اگر متعرض نظریات شهید صدر نشوند، شاگردها جمع نمی شوند و می گویند این حرف های جدید راهم بگویید. شبیه بحث های خود آقای خویی در فقه و در رجال، چون در معجم و امثالهم دراین قسمت کارکرده و اگر کسی بخواهد بحث رجالی کند، اگر نظریات آقای خویی در معجم را نگوید از او علت را می پرسند. یا مثلاً شرح عروه آقای خویی، انصافاً هر کس از اساتید که بخواهد درس بدهد، یکی از این کتاب زیربغلش است و نمی تواند نگوید. عین همین وضعیت درباره اصول آقای صدر ایجاد شده، البته فقه را زیاد بحث نکرده اند، غیر از همان سه چهار جلد طهارت که چاپ شده، ولی اصول کامل است، چون ایشان دو دوره اصول گفتند و بعد هم چاپ شد. آقای صدر یک حالت جامعیت خاصی داشتند. بالقوه این آمادگی از نظر پذیرش حوزه ها در ایشان خیلی زیاد بود، ولی جریانات سیاسی، تقدیر ایشان را جور دیگری رقم زد که از جنبه های علمی واقعاً جای تأسف دارد، ولی از جنبه جهاد و ایثار و شهادت، خداوند این را برای ایشان تقدیر کرده بود که از مقامات خیلی عالی است.
علاقه شهید صدر به امام خمینی
آقای صدر خیلی به امام (ره) نزدیک بودند. امام (ره) در همان اوایل، در زمان آقای حکیم، آقایان مبارزی که از اروپا و جاهای دیگر می آمدند، به آقای صدر ارجاع می دادند. من یادم هست که به اتفاق آقای صادق طباطبایی که می آمد با آقای صدر زیاد گعده می کردیم. ایشان از آلمان که می آمد، به خانه ایشان می رفت، چون مَحرم خانواده ایشان بود و آقای صدر شوهر خاله اش می شد. یک وقتی ایشان به من گفت ما به امام (ره) گفتیم این بحث هایی که در مسائل اسلامی مطرح می نماییم، تقریباً به ته کشیده است. می خواهیم ادامه بدهیم. به چه کسی رجوع کنیم؟ امام (ره) دو بار ما را به آقای صدر ارجاع دادند و گفتند از افکار ایشان استفاده کنید. امام (ره) به ایشان امیدوار بودند. جریانات پس از وفات آقای حکیم و ارجاع، اوضاع را به هم زد.
آقا موسی هم در لبنان در طبقه بندی، امام (ره) را پس از آقای خویی قرار دادند و آن حرکت هم تاثیر گذاشت. این دو حرکت خیلی از آقایان را ناراحت کرد. حق هم داشتند ناراحت شوند. اینها در حقیقت تا حدی تحت تاثیر روابط استاد شاگردی و رفاقت عمل کردند. یک مقداری هم جنبه فکری باز آقای خویی در اینها ایجاد شبهه کرد. عرض کردم آقای خویی طوری بودند که هر کس با ایشان می نشست؛ از نظر فکری مجذوبشان می شد. می گفتی حکومت اسلامی، می گفتند بله حکومت اسلامی لازم است، می گفتی اقامه حدود، می گفتند بله لازم است. اصلاً فتوا داده بودند که اقامه حدود، مختص به زمان امام معصوم نیست و از بدیهیات اسلام است و در هر زمانی باید اقامه شود. فکر آقای خویی خیلی باز بود. هر کس که این فکر را می دید، خیال می کرد ایشان به محض اینکه مرجع شوند، این فکر را به منصه ظهور می رسانند و نخستین کارشان این است که حکومت اسلامی را برقرار کنند. مخصوصاً با آن تکفیری که شاه را کردند و حکومت ها را نامشروع و اموالشان را مجهول المالک دانستند و مالکیت آنها را شرعی نمی دانستند. کسی که این طور شفاف در فتاوای فقهی و شرعی مواضع خویش را اعلام نماید، انتظار این است که اگر مرجع شود، قهرا یکی از طلایه داران برگزاری حکومت اسلامی می شود، در حالیکه درست عکس این شد و به آقای صدر افسردگی دست داد. یک لطمه بزرگی خوردند. قضایا درست ۱۸۰ درجه عکس شد. حتی در حدی که آقای حکیم هم تصدی اجتماعی می کردند؛ آقای خویی انجام ندادند. بعد هم به خاطر ایرانی بودن شاگردان ایشان و قضایایی که در اطرافشان روی داد، قضایا عکس شد و خیلی لطمه خوردند و دیگر جبران این مسائل، خیلی سخت بود. بعد هم که پشت سر هم مسائل پر تنش ایجاد شدند.
مسئله اخراج ایرانیان پیش آمد و آقای خویی رفتند به انگلستان که آقای صدر به شدت ناراحت شدند و تا بغداد خدمت ایشان رفتند که آقا کجا دارید می روید؟ در دفتر شما در نجف می گویند هر که می خواهد به ایران برگردد، برود. حوزه دارد از هم متلاشی می شود. آقای خویی گفتند، «شما بروید از قول من بگویید که ایشان راضی نیست کسی برود.» آقای صدر آمدند به نجف و این را گفتند و فردای آن روز دفتر آقای خویی تکذیب کردند. آسید جمال اظهار داشت که پدر من این را نگفته. و آقای خویی رفتند انگلستان و اگر مقاومت امام (ره) و مقاومت مرحوم آیت الله شاهرودی نبود، حوزه از دست رفته بود. در عین حال خیلی ها به قم رفتند. فضلای حوزه علمیه نجف ایرانیان بودند. در بین عرب ها کمتر طلبه فاضلی پیدا می شد. لبنانی ها هم محدود بودند. اجمالا اینکه ماجرای اخراج ها بود، تنش های حوزه هم بود.
ایشان از دو طریق با امام (ره) ارتباط داشتند. یکی از راه مرحوم آسید احمد آقا که خودشان هم در درس آقای صدر شرکت می کردند، یکی هم افرادی که از خارج می آمدند و همینطور طلبه هایی که با آنها ارتباط داشتند. مثلاً آقای دعایی خیلی نقش داشتند و با انجمن های اسلامی و خارج از کشور ارتباط داشتند و حقاً خیلی هم نقش برجسته ای داشتند. در بحث های سیاسی و اجتماعی، ارتباط آنها به این نحو بود. خود آقای صدر هم به هر مناسبتی دیدن امام (ره) می رفتند. بارها در خدمت ایشان به دیدن امام (ره) رفتیم و امام (ره) هم خیلی به ایشان احترام می کردند، مخصوصاً اواخر که امام (ره) را در منزل، محصور کردند، تنها کسی که به دیدن امام (ره) رفت، آقای صدر بود. هیچ کس نرفت. می ترسیدند. روز بعد هم که امام (ره) رفتند مرز کویت و بعد به پاریس رفتند.
در سه چهار روز آخر، تمام اطراف خانه امام را گرفته بودند و هیچ کس شامل عرب و دیگران، به دیدن امام (ره) نرفت و فقط آقای صدر می رفتند. پیش از تصمیم برای رفتن به کویت، امام یک هفته ای در منزل محصور بودند. قبلاً هم برخورد آقای صدر همین طور بود. در وفات مرحوم حاج آقا مصطفی، ایشان سه چهار بار به دیدن امام (ره) رفتند. امام (ره) هم خیلی به ایشان اظهار لطف می کردند. اواخر داشت خیلی چیزها جبران می شد، ولی متأسفانه دیر شده بود، یعنی زمینه زیادی نمانده بود. امام (ره) گرفتار مسائل ایران و غلیانی که در کشور شده بود، شدند.
در آنجا هم بحث بعثی ها بود و برخوردهای بدی که کردند و کسانی را اعدام کردند. مرحوم حاج آقا مصطفی، خدا رحمتشان کند. در ابتدا خیلی به آقای صدر علاقه داشتند. پس از این جریان اعلام مرجعیت آقای خویی، یک مقداری دلگیر شدند، هم از آقا موسی صدر و هم از ایشان که این را هم ما به تدریج با رفت و آمدها و با تبیین اینکه این در ارتباط با تاریخ است و مرحله اش گذشته است، جبران کردیم، ولی حوادثی که رخ دادند؛ انسان را به شدت پکر می کردند. انسان تا می خواست فکری بکند، حادثه ای رخ می داد یا شاگردان ایشان و یا شاگردان امام (ره) اخراج می شدند. همین آقای آمیرزا جواد آقای تبریزی را در راه کربلا گرفتند. یک شبانه روز آنها در خانی به نام خان نیمه که از خانهای شاه عباسی و بین کربلا و نجف است، نگه داشتند. آنجا نه اتاقی دارد و نه چیز دیگری. فقط یک سایه بان دارد. آنها را آنجا نگه داشته و یک مشت خرمای خشک جلویشان ریخته بودند. واقعاً برای آمیرزا جواد آقا و آمیرزا کاظم تبریزی و آقای کوکبی و دیگرانی که آمدند این طرف، سنگین بود. بسیاری از زعمای حوزه آمدند این طرف و صدام به همین ترتیب، حوزه را از بین برد و آنجا را از فضلا و علما، خالی کرد. ایرانیان هم که فقط تک و توکی ماندند. بقیه هم، آدم های درستشان، چه عرب، چه لبنانی، همه رفتند یا به زندان افتادند. یک مشت بعثی ماندند. یعنی صدام چنان ضربه ای به حوزه زد که هنوز هم قد راست نکرده است. هرچند چهار پنج سال است که صدام رفته، ولی هنوز هم که طلبه ها می روند، می گویند حوزه، حوزه نیست. یعنی ریشه را درآورد.
شب فرار شاه، آقای صدر درس نگفتند و با حال و بیان عجیب و سحرآمیز و لحن حماسی درس را شروع کردند. خیلی عجیب بودند. هم قلم عجیبی داشتند، هم بیان خارق العاده ای. پس از گفتن بسم الله گفتند، «الیوم تحقق آمال الانبیا» امروز آرزوها و خواب انبیا در تاریخ محقق شد. این قدر ایشان خوش بین بودند. بحث ها و تظاهرات شروع شدند و من به ایشان گفتم این وضع اساسا منشأ تحول بزرگی در منطقه می شود و حالا که صدام می بیند که رژیم شاه موفق نشده، شما را آسوده نخواهد گذاشت و هر جوری که هست شما باید از عراق بیرون بیایید.
منبع: نور معرفت
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب