حاصل زندگی شریعتی با قرآن چه بود؟
چهل و پنج سال از رحلتش می گذرد؛ او که چهل و سه سال با برکت و سربلندی زیست. سعادتمندی حق او بود او که هنوز میان ماست؛ نفس می کشد و نفس می بخشد. زنده است و هر روز ما را به تأمل، تفکر و تدبر در آنچه می بینیم، آنچه می شنویم و آنچه می آفرینیم دعوت می کند. علی شریعتی، نامی که بلندتر از یک نام زندگی کرد و والاتر از یک اسم ماند، امروز چهل و پنج سال است که از دنیای ما به دنیایی باقی کوچیده است.
به گزارش نور معرفت به نقل از ایسنا، «ایکنا» در ادامه نوشت: جمال زاده را بالا می رویم؛ کوچه نادر. نشانی روشنیست، قصه بخشی کوتاهی از زندگی علی شریعتی و خانواده اش در این خیابان که به نام «پدر داستان نویسی کوتاه - واقع گرای ایران» نقش بسته است، نقاشی شده است. روایتی واقعی و شنیدنی.
به تعبیر محمدعلی جمال زاده در نخستین مجموعه داستان کوتاهش «یکی بود؛ یکی نبود» و رسیدیم به خانه ای که «موزه شریعتی» نام گرفته است.
قرار ما ساعت ۱۴ خانه موزه دکتر علی شریعتی؛ سر موعد و رأس ساعت به همراه تصویربردار و عکاس خودرا مقابل خانه پیدا می نماییم. هماهنگی های ورود و مصاحبه با دکتر احسان شریعتی بیش از یک هفته قبل با مدیر خانه موزه انجام شده بود. بی خیال از ساحات چندگانه اتفاقات دیگر و به خیال روال قانونی و طبیعی اداری طی شده و همچنان خرسند که ساعاتی پای سخنان ناب فرزند ارشد معلم انقلاب وطن می نشینیم، راهی راه شدیم. همان آغاز، همه خواب و خیال ها با این جمله کوتاه برهم ریخت. «موزه تعطیل است!» کوتاهی آن چیزی از بُهت آن نکاست. تنها واکنشمان به تعطیلی به این جمله تبدیل شد: ما قرار مصاحبه با دکتر شریعتی داریم و فلان روز و ساعت با مدیر موزه هماهنگ شده ایم و الان آقای دکتر در راه هستند... و تنها پاسخی که به ما رسید: «برای کنترل کاهش مصرف انرژی بخشنامه داریم و از ساعت ۱۴ تعطیل هستیم.»
در یک لحظه قطار پر مسافری از پرسش های بی پاسخ و منطقی سوار ذهنم می شود!
کنترل مصرف انرژی، دکتر علی شریعتی، وطن، معلم، انقلاب، احسان شریعتی، جامعه، جوانان، ایران، حق الناس، بیت المال، فرهنگ، اندیشه، آینده، مفاخر ایران، احترام، تکریم، صرفه جویی، هماهنگی، روال اداری، خانه موزه شریعتی، سالروز درگذشت علی شریعتی و... بله، اینها مسافران آشفته حال این قطارند...
تماس های مکرر با مقامات پاسخگو به بی پاسخی ختم شد. حالا ۲۵ دقیقه است در انتظار ورود به خانه و در آستانه در ایستاده ایم. دکتر احسان شریعتی که پیش تر از تأخیر خود آگاهی داده است به مقصد می رسد. با خوش خیالی خاصی که به یقین نزدیک است ایمان می آورم که حالا که صاحب خانه رسید، پایمان به خانه باز می شود و انتظارها به سر! خیالی که خام از آب درآمد. نگهبان، مدیر، کارشناس موزه و... همگی متحد هستند در اجرای قانون و شکستن وعده قبلی! اینجا همه چیز سر جای خود است! صاحب خانه ای که تمام قد، با ادب، متانت و شکیبایی پشت در خانه اش ایستاده است. سیمایی که در شباهت به پدر چیزی کم ندارد و خلقی که در همان لحظه نخست ورودش همه چیز را ثابت می کند.
گرمای هوای سر ظهر ۲۵ خردادماه با آن آتش مگویش چیزی نیست؛ حتی انبوهی کار که در تحریریه گذاشته ایم به هوای این گفت و گو و مصاحبه ای دیگر ساعت ۱۶ در خیابان ۱۵ خرداد!اینها هست و این همه ماجرا نیست که دلم را اینطور به شِکوه می شوراند و باردیگر گُر می گیرم. تنها و تنها ادب و آداب میزبانی از صاحب خانه پشت در است که آتش بیست و پنجمین ظهر خردادماهی را شعله ورتر می کند...
تمام مدت به ظاهر کوتاه پشت درماندگی مان، دکتر احسان شریعتی با آن لبخندِ آشنا که ارث پدری است و مهربانی پدرانه که از مهر به جان نشسته از مادرش گرفته است، ما را به انتظار و صبر می خواند. خوانشش از این دو مفهوم «انتظار و صبر» خوانش دیرینه ایست گویی این دو را از پدر آموخته و حالا به خوبی و ظرافت پیاده می کند.
مسافران همچنان در قطار ذهن به آشوب درحال رفت و آمدند؛ به آرامش صوری دعوتشان می کنم.
سرانجام مدیر خانه موزه در تماسی با جناب شریعتی می گوید تا دو دقیقه دیگر در خانه باز می شود. دقت می کنم دو دقیقه درست ۲۵ دقیقه به طول می انجامد. ساعت ۱۴، ۵۰ دقیقه به همراهِ میزبان صبورمان وارد خانه پدر می شویم. شریعتی پدر ما نیست پس پدر کیست؟
مسافران را در پریشانی از قطار پیاده می کنم و با ادب و احترام به خانه وارد می شویم.
همه نشانه ها در این خانه به سلام برخاسته اند؛ از تمثال خندان علی آقا که در ابتدای حیاط به میهمانان خوش آمد می گوید تا آن ماشین مسکویچ روسی آفتاب خورده دهه ۴۰ که حالا فقط برای دکتر احسان خاطره نیست بل برای هم نسل هایش هم خاطره ساز است.
خانه ای دو طبقه که تلاش شده است اصالت خودرا با همان وسایل خریداری شده از طرف پوران خانم به نظم در خانه بنشاند. کتاب ها هم آماده و به ترتیب در کتابخانه های دور تا دور سالن میزبان نشسته اند. از قرآن تا فلسفه، جامعه شناسی، سیاست، ادبیات و شعر، فارسی، انگلیسی، عربی و فرانسه؛ فارسی ولی سرآمد کتاب های این خانه است.
از راه پله های دوار به طبقه دوم می رسیم، یک سالن نشیمن پر از همه چیز و خالی از وسیله! کتاب ها اصلی ترین نقش این خانه را به عهده گرفته اند. یک اطاق مطالعه کوچک که دور تا دور آن نسخ خطی نشسته است؛ با یک میز مطالعه و یک قرآن خطی که روی میز دکتر هر مخاطبی را به نور دعوت می کند. بوی آشنایی در این خانه زندگی می کند. دکتر احسان شریعتی با عشق و شعف جاری در چهره اش از جزییات خانه، کتاب ها و خاطرات کودکی خود وقتی کمتر از ۱۶ ساله بوده است می گوید و وقتی می گوید چشمانش از پشت آن قاب شیشه ای برق می زند.
حالا تمام آن ۵۰ دقیقه ناهماهنگ پشت دری را به حرمت او و خانه و خاطراتش فراموش کرده ایم و دل به گفت وگویی که مقرر است راه به اندیشه های قرآنی دکتر علی شریعتی ببرد می سپاریم.
طی روزهای قبل پرسش های این مصاحبه را تقدیمش کرده بودیم. ابراز خوشی کرد که در این مجال بناست درباره اندیشه های قرآنی و دینی استاد صحبت نماییم و گفت خیلی خوب است که حرف های تکراری و آنچه بطورمثال روز گذشته یا فردا در گفت و گو با خبرگزاری دیگری و یا روزنامه ای دیگر می گویم اینجا نمی گوییم. وسواس و دقت دارد که وقت مخاطب را با سخن تکراری نگیرد. نشانه ای از اصالت و فرهیختگی در او هویداست که خیلی اوقات و در بسیاری از گفت وگوها شاهدش نیستیم.
دکتر احسان شریعتی در این گفت و گو به چند پرسش اصلی و از دل آن پرسش و پاسخ ها به چندین پرسش فرعی پرداخت.
اندیشه های قرآنی شریعتی، تأثیر و تآثری که از پدرش استاد محمدتقی شریعتی گرفت، تأثیری که بر جوانان دوران خویش گذاشت، دین نزد شریعتی چگونه نهادی بود؟ دلیلهای زنده بودن شریعتی بعد از ۴۴ سال از رحلتش؟ مخالفان و موافقان شریعتی چه می گویند؟ آثار مکتوب او و تآثیری که جوانان ایران و جهان گذاشت؟ پایمردی او بر آزادگی دلیلی بر جاودانگی اندیشه هایش و... همچون مباحثی است که در گفت وگوی ایکنا با فرزند استاد علی شریعتی بدان پرداخته ایم. با ما همراه باشید.
آقای دکتر در شروع سخن لطفا از تاریخچه این خانه بفرمایید.
تاریخچه این خانه که به سالهای ۱۳۵۲ برمی گردد. سال هایی که خانواده از مشهد به تهران مهاجرت کردند. البته خود دکتر شریعتی پس از تعطیلی حسینیه ارشاد یک مدتی در حقیقت مخفی بود. چون پدر و برادرزنش را گروگان گرفته بودند که ایشان خودش را معرفی نماید. در خانه ما در مشهد ریخته بودند ایشان نبود پدرش را بازداشت کرده بودند و همین طور در تهران برادر خانمش را که ایشان خودش را معرفی نماید. بدین سبب ایشان یک شب در اینجا آمده بود و بعد به زندان کمیته رفت و حدود ۱۸ ماه (تا عید ۵۴) زندانی بود ت این که به وساطت دوستان الجزایری آزاد شد (بعد از معاهده ای که بین ایران و الجزایر به عراق در الجزایر بسته شد به سفارش آنها شاه برگشت و فرودگاه مهراباد فرمان داد که ایشان آزاد شد) وی در دو سال آخر عمر یعنی از سال ۵۴ تا ۵۶ در این خانه بود. بعد از انقلاب مادر در این خانه زندگی می کرد. تا این که در دهه ۷۰ این خانه توسط شهرداری از خانواده خریداری شد و به عنوان موزه درآمد. خانواده هم موافقت نمود که این خانه و کتابهای دکتر از بین نرود. ایشان در وضعیت خیلی سختی می نوشتند و خاطراتی از آن دوره از دکتر شریعتی داریم که در اینجا چون خانه نشین بود در حقیقت یک نوع حصر و زیرنظر بود و محدودیت داشت. یادم می آید یک شب در این اتاق داشت می نوشت زنگ زدند ساعت دو نصف شب ما همه نوشته ها را جمع کردیم که از اینجا به خانه همسایه بیندازیم به جهت اینکه که دست ساواک و نیروهای امنیتی نیفتد به هر حال این هم یک دوره ای از زندگی دکتر شریعتی بود.
اندیشه های قرآنی دکتر شریعتی با سخن نهضت بازگشت به قرآن پیوند عمیقی خورده است، این سخن در اندیشه شریعتی به چه می رسد؟
شعار بازگشت به قرآن که در حقیقت معادل آن در نهضت اصلاح دینی مسیحی پروتستان یعنی تنها متن یا تنها منبع اصلی که قرآن باشد باید به او بازگشت و تمام این مجموعه احادیث، اخبار روایتی که در طول قرون شاید از طرف نیروهای بدخواه اضافه شده باشد و یک مجموعه حجیمی که علوم معارف را ایجاد کرده است و موصف است و موسوم به اصطلاح مجموعه دایره المعارفی که بطورمثال علامه مجلسی در بحار الانوار این مجموعه را فراهم آورده؛ می توان گفت حدودا اکثریت آن غیرموثق و نامعتبر است. مگر آنچنان که در پروژه اصلاح گری دینی بطورمثال زنده یاد علامه حکیمی انجام داده در مجموعه الحیاة مطابق باشد با آن آموزه قرآنی که اول آیه می آید و بعد همه احادیث و روایاتی که با آن همخوان هستند به اصطلاح در تأیید آن، تفسیر و توضیح آن اضافه می شوند. یعنی در حقیقت بازگشت به قرآن برای تصفیه مجموعه میراث سنت و سیره و حدیثی است که بعدا از نظر تاریخی اضافه شده، وثوق آن وقتی می تواند اثبات شود که با قرآن بخواند و در مورد قرآن هم همین روش صادق است؛ یعنی خود قرآن چون پویاست و آیات به تعبیر خود قرآن جایگزین هم می شوند، ناسخ و منسوخ، محکم، متشابه، عام و خاص و.. تقسیم بندی هایی دارد که در حقیقت خود قرآن باید از طرف خود قرآن و خود قرآن بازگشت به آن آموزه اصلی قرآن شود که سنگ بنای این متن کتاب است و کتاب وقتی می گویم فقط منظور کتاب نیست بلکه کتاب به مفاهیم قرآنی آن در حقیقت آن مکتوب بودن کلام و اهل است و در یک مجموعه ای از اهل کتاب یعنی کسانی که ادیان ابراهیمی دارند و اهل کتاب هستند؛ یک نوع کلامی که نیوشا و شنیدن بعدا به شکل مکتوب درآمد. این کلام مکتوب در حقیقت کلام هستی است که به اصطلاح به شکل کتاب مکتوب درآمده یعنی هستی و طبیعت به اصطلاح آیات اصلی هستند که به شکل انفسی و به اصطلاح مکتوب به متن نثر در قرآن می آیند. خود قرآن در حقیقت یک بازگوی جهان بینی است و جهان در این جهان بینی که ما توحید می نامیم. بدین سبب تمام این قرآن باید بر طبق خود این سنگ بنای توحید بازخوانی شود و چیدمان بر طبق این صورت بگیرد غیر از این که حالا قرآن به شکل زمانی آیات نازل شدند و ما باید ببینیم از کجا آغاز می شود بطورمثال از اینجا آغاز می شود که بخوان به نام رب تو که تو را آفرید و بعد پرورد و با کلام مثل آموزش و نقش مربیان و نقش آموزگاری به اصطلاح کلمه است آغاز می شود. یعنی یکی از روش های فهم قرآن خود همین به اصطلاح سیر نزول است و یکی ساختمان منطقی که بنابر درک شریعتی به اصطلاح نه مجموعه ای از اصولی که کنار هم چیده شده بلکه همه اصول به شکل انشعابی از یک پایه می آیند که آن توحید است.
این توحید در شاخه های مختلفی مثل نبوت، معاد، عدالت، امامت و.. می آید این از اصل پایه ناشی می شود نهایت به فلاح یک نوع رهایی معنوی است ولی از همین رهایی این جهانی آغاز می شود و هدف نهایی آن رستگاری است؛ پیامد انسان شناختی آن توحید است. بدین سبب در نظام به اصطلاح یا در دعوت شریعتی که این را از اقبال لاهوری ارث گرفته و قبل از آن از سیدجمال الدین اسدآبادی شروع می شود سرزمین های اسلامی این نهضت به اصطلاح بازگشت خویش از سرگیری آن سنت به نوزایی که در غرب به آن رنسانس می گویند. یعنی به اصطلاح بازگشت به خویشی که غرب کرد به متون و منابعی فرهنگی خودش و رفرماسینی و نوپیرایی دینی که دینی که بازگشتی بود تجربه ای نبوی که همان تنها متنی که می گوید یکی از تنها صلح یعنی خود تجربه مسیحی است بازگشت به ایمان. یعنی این بازگشت ها یا تنها این منابع موجب می شود که ما آن تجربه اولیه را از سر بگیریم و قرآن را طوری بفهمیم که به قول اقبال لاهوری و سهروردی گویی بر ما باردیگر نازل می شود. با دو روش فقه اللغه که ریشه کلمات را بشناسیم و یکی شأن نزول تاریخی یعنی این دو روشی که استاد محمدتقی شریعتی قبل از دکتر شریعتی در خراسان در تفسیر نوین به کار می برد. وقتی می گفت تفسیر نوین منظورش از نوین خود قرآن بود. یکی از اسامی قرآن حدیث یا نوین بودن است. بدین سبب استاد می اظهار داشت که منظور من از تفسیر نوین یک تفسیر تازه نیست بلکه تفسیر قرآن است. این تفسیر قرآن باید طوری باشد که نوین باشد. چون خود قرآن هر لحظه بر ما نازل می شود و نو هست ما باید همانطور که می شنویم، بفهمیم و گویی آیات خدا درحال وحی بر ماست.
البته وحی مفاهیم گوناگون قرآنی دارد ولی از ریشه آن اشاره و نشانه بودنش است. برخلاف ملاحظاتی که یکی از فلاسفه دارد که می گوید خدایان یونانی رد می شوند، اشاره می کنند و می روند و دستور نمی دهند در صورتیکه خدای یهودی و اهل کتاب ده فرمان را داریم. می خواهد بگوید که در اساطیر یونانی خدایان با انسان سخن نمی گویند چون انسان را مخاطب نمی دانند آنها رد می شوند و یک نشانه ای می دهند. بدین سبب اینجا خشم زئوس را می بینیم، خشم نشانه های خدا در طبیعت را می بینیم. در صورتیکه در ادیان توحیدی انسان خطاب می شود و انسان در سیمای خدا ساخته شده؛ جانشین و خلیفه الله است، اینها درکی است که در ادیان توحیدی پیش می آید که انسان یک محوریت و مخاطبیتی در این متن دارد؛ در ادیان یونانی اینگونه نیست اما از نظر ریشه مفهوم وحی می بینیم اتفاقا در قرآن هم اشاره می رود؛ یعنی خداوند به مادر موسی (ع) اشاره می کند به زنبور عسل، در وحی تکوینی و تشریحی؛ در آیات طبیعت گفتیم. در حقیقت خداوند کلامش اشاره و نشانه است، آیات است. جهان بینی قرآنی که در گفت وگوهای پیشینی که با ایکنا داشتیم نیز از همینجا شروع کردیم که منظور از شنیداری بودن و یا گفت وگویی بودن یا به اصطلاح از یک سو صوت بودن که بعدا مکتوب می شود منظور از مکتوب بودن اهمیت پیدا می کند در این ادیان توحیدی چیست؟
چون می دانیم بطورمثال در اساطیر یونانی یا در ایران باستان خود مکتوب بودن اهمیتی نداشته و یا به تعبیر افلاطونی زهری بوده، چون وقتی می نوشتند فراموش می شده. بدین سبب فلسفه اصالتش این بوده که یک کلام زنده باشد و وقتی می نویسیم فراموش می شود. بدین سبب کلام مسخ می شود بدین سبب تعبیر به فارماکون لفظ فارماسی اینجا می آید. این نگرش منفی نسبت به نگارش و مکتوب بودن هم در اندیشه غربی هست که ژاک دریدا، فیلسوف معاصر از آن به کلام محوری در مقابل مکتوب بودن و تاکید روی شفافیت اشاره می کند.
در فرهنگ ابراهیمی و قرآنی مکتوب بودن اهمیت پیدا می کند یعنی نگارش و خود این آموزش بعدا به شکل قلم به اصطلاح منتقل می شود؛ همه این اشارات برای این بود که اهمیت قرآن در بازگشت به قرآن یعنی بازگشت به آن جان و محتوای اصلی قرآن. به تعبیر شاعر که می گوید «ما ز قرآن مغز برداشتیم پوست را بر دیگران بگذاشتیم» شاعر منظورش باطن قرآن است که تمام قرآن هم مانند تمام قرآن این علوم و معارف و احادیث، روایات و اخبار باید تقدیر و تحمیل به آن جوهر و پیام اصلی تبدیل گردد.
این روشی است که در رفرماسیون یا نوبازپیرایی دینی به همت مصلحانی چون؛ سیدجمال اسدآبادی، استاد محمدتقی شریعتی و دکتر شریعتی در خراسان، آقای محمود طالقانی و مهندس سوداگر در تهران و یک مجموعه ای از این مصلحان دینی این دعوت را و این روش را در بازخوانی و بازسازی اندیشه دینی و قرآنی با ارجاع به اصل قرآن انجام دادند. چون می دانیم که در سنت حوزوی در فرهنگ سنتی ما قرآن یک مقداری مهجور است یعنی خود قرآن شناسی در حقیقت یکی از علوم اصلی و معارف دینی محسوب نمی شد. تفسیر در حاشیه بود و بیشتر فقه، اصول و در حاشیه آن کلام و علوم معارف دیگر ولی اصل آن بیشتر فقه و اصول بود. به تعبیر امام غزالی فقه غیر از عبادات و احکام امور بیشتر به امور دنیوی می پردازد؛ همه اینها ریشه در قرآن دارد ولی خود قرآن به عنوان یک کتابی که حامل این پیام و جهان بینی و انسان شناسی در نظر گرفته نشد.
در دوره معاصر می توان گفت بعد از آن بزرگانی که ذکر کردیم کاری که دکتر شریعتی بطور خاص کرد این بود که قرآن را به صحنه زندگی آورد و این را آموخت که هر جوانی باید یک قرآن داشته باشد و روی آن کار کند. خاطرم هست در سن کودکی در همین خانه _ تازه عربی می خواندیم، یک قرآن داشتم و روی آن کار می کردم. یک روز دکتر شریعتی آمد و گفت چکار می کنی؟ گفتم روی قرآن کار می کنم. خیلی خندید گفت از همین اول با قرآن شروع کردی؟
یکی از اساتید دانشگاه تهران نقل می کرد، یک جوان دانشجویی که از روستا به تهران آمده بود قرآن را گرفته بود و زیر آن خط می کشید! خیلی برای من حیرت انگیز بود که این قرآن که مقدس است و چطور خط کشی می کند! چون وقتی آغاز به خط کشی می نماییم یعنی این بخش از کلام خدا از آن دیگر بخش مهمتر است. یعنی شما آن متن را از حالت تقدس درآورده اید و به عنوان یک متن می خوانید و کار می کنید. این کاری بود که دکتر شریعتی در آن مقطع کرد. همه جوان ها روی قرآن کار می کردند، همه قرآن دستشان بود، می خواندند، تأمل می کردند و زیر آیاتی که به نظرشان مهم بود خط می کشیدند. خیلی حیرت انگیز بود. این نشانه تأثیر دعوتی بود که دکتر شریعتی به قرآن داشت.
البته معتقدم برخلاف این تصوری که گفته می شود دکتر شریعتی احیاگر دین در جامعه دینی بود؛ جامعه ما خیلی دینی بوده است و بعد از شهریور سال ۲۰ یک بازگشت به دین سنتی در مشهد و خراسان شروع شد؛ مشابه امری که پس از انقلاب بهمن ۵۷ پیش آمد و ما می بینیم یک بازگشت به امر دینی، مناسک، آئین ها و روحیه دینی به شکل سنتی بعد از انقلاب پیش آمد. ولی کار دکتر شریعتی و پدرش از سال ۱۳۲۰ به بعد در خراسان و آقای طالقانی در تهران در انجمن های علمی داشتند، قرآن می خواندند، نهج البلاغه ترجمه و تفسیر می کردند. این نبوده که فقط دین برای دین مطرح شود یا دین سنتی مطرح شود بلکه دین به عنوان یک سنت فرهنگی و اعتقادی مورد نقادی و اصلاح گری واقع می شده است. اصلاح گری به مفهوم ریشه رفرماتور نه رفرمیستی شکل گرفت. رفرمیستی یعنی فقط شکل رفرم شما دگرگون می کنید ولی رفرماتور یعنی شما در حقیقت نوبازپیرایی صورت به مفهوم ارسطویی صورت که معنای یک چیز باشد می کنید به تعبیر اقبال لاهوری شما در کل دستگاه دینی تجدیدنظر کنید. با این درک از دین بود که نسل جوان و جامعه شهری و طبقه متوسط و در حقیقت پیشرفت ایران است اتفاقا به این پیام استقبال کرد و پیوست و با چنین تصویری از نوگرایی دینی بود که مردم شهرهای ما می گویند با این پیام آمدیم و چیز دیگری به هر حال جهت گیری دیگری حوادث و گفتمان حاکم در دوره نظام پیدا کرد. این که ما می گویم دوره نهضت است این دو دوره چون بدین سبب با هم آمیخته می شوند که این نظام از آن نهضت برخاسته پس یکی از معلمان نهضت یا قیام یا انقلاب یا حرکت خود شریعتی بوده پس ایشان مقصر است.
همان طور که شریعتی تفسیر کرده می دانیم آیات قرآن پیام فرامکانی و زمانی دارد وگرنه این ابولهب و زن آن چه کردند برای اراده معیشت الهی چه اهمیتی دارد؟ که نام آنها در قرآن ذکر شود؟ اما اینجا بحث از یک نماد است که نام ابولهب و زن آن به اصطلاح مثالی دیگری که در قرآن می آید از همه امور حتی فقهی و حقوقی و وقایع تاریخی که در قرآن اشاره می شود.
این آیات از نظر ساختاری پراکنده دارد به این حوادث اشاره است چون قرآن یک کتاب حقوقی نیست که از عوامل عمومی و خصوصی اینها شروع شود بلکه به جهت اینکه فقط به مثال اشاره شده بنا بر این است که گفته می شود نظام سیاسی مشخصی به ظاهر از قرآن بر نمی آید یا نظام اقتصادی فقط جهت گیری های مشخص عدالت خواهانه و آزادی خواهانه می توانیم از آن استنباط نماییم. ولی از نظر فنی و تخصصی نظام اقتصادی در مقابل نظام های موجود سیاسی به نظام سیاسی موجود آنجا پیشنهاد نمی گردد منظور از این بحث این است که برگردیم به سوال شما که نقش بزرگان چه بوده است؟ حالا چون در سالگرد شریعتی هستیم از او می گوییم. در حقیقت تصوری که او از دین داشته با تصور رایج سنتی بنیادگرایانه اصولا از نظر ساختاری ذاتی و محتوای متفاوت بوده است. می توان گفت با آن تصویر متضاد است. یعنی در حقیقت این نوع درک از دین بوده که این انتظار و استقبال و این امید در بین نسل جوان ما که همه ایدئولوژی ها و همه عقاید در آن زمان در مقابل آن مطرح بوده و این را انتخاب نموده و به آن پیوسته به آن دلیل بوده است که این تفکر را تفکر برتری می دیده از بطور مثال عدالت خواهی از همه سوسیالیزم ها و کمونیست ها و مارکسیسم که علم خودش را در آن زمان می دانسته یا در حوزه آزادی حقوق بشر و شهروند از لیبرالیزم و به اصطلاح مکاتبی که دموکراتسیم غربی وقتی این را می گفتند در این دعوت به اصطلاح یا به اصطلاح مشابه آن دیده که به آن پیوسته وگرنه هیچ گاه یک چنین انتخابی را نمی کرد اگر می دانست که یک به اصطلاح نظام و یک مناسبتی می خواست تجدید تولید شود بنا به دین از عدالت از آن خبری نیست و آزادی خبری نیست و یا از توسعه و بهزیستی این جهان خبری نیست چون همه این مفاهیم در قرآن وقتی از رسالت پیامبران صحبت می شود «انا النزلنا رُسلَنَا بِالْبَیِّنَتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَب و الهدید» جامعه کتاب به تعبیر شریعتی پیام قرآنی است یعنی بینش شریعتی یک بینش یا یک خوانش و تفسیری از قرآن است. وقتی می گوید زر، زور و تزویر؛ تفسیر آیه «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِکِ النَّاسِ إِلهِ النَّاسِ»؛ «برب الناس» پرورش دهنده به اصطلاح مادی است، «ملک الناس جنبه سیاسی و قدرت سیاسی را یاد شده قرار می دهد»، «اله الناس یعنی معبودی که به اصطلاح اعتقادی است».
بنابراین زر و زور تزویر فقط یک شعار ادبی نیست که قدیم می گفتند زر و زور بوده و حالا شریعتی آمده و تزویر را هم اضافه کرده! اینطور نیست.
زر و زور و تزویر برای شریعتی یک ساختاری است که اگر بخواهیم تمام تفکر آنرا در سه کلمه خلاصه نماییم در حقیقت می خواهد یک بدیلی بسازد برای زر، زور و تزویر. در مقابل زر می شود عدالت، در مقابل زور می شود آزادی و در مقابل تزویر آگاهی، خودآگاهی یا عرفان.
بنابراین عرفان، برابری، آزادی ساختاری اثباتی است، بدیلی است که در مقابل زر، زور و تزویر شریعتی در طول تاریخ و جوامع می بیند و این پایه علمی تاریخی دارد یعنی نیست که فقط شریعتی به اصطلاح گفته باشد. شریعتی در تفسیر قرآن کاری که می کند چه در بحث خلقت آدم باشد، چه انسان شناسی و چه در بحث جامعه به اصطلاح قسط و عدل باشد این مفاهیم را توضیح می دهد و معنای قرآنی آن و چه در اساس جهان بینی از اساس که شروع می شد. در حقیقت تصور دین حقیقی دینی است که احساسی که ما نسبت به امر قدسی حتی برتر از یک خدای شخصی ادیان توحیدی داریم. چون در ادیان توحیدی خداوند که عبارت از جهت معنا و هستی تعبیر شخصی شده با انسان می تواند رابطه برقرار و گفت و گو کند. اما در اصل خداوند یک شخص نیست که ما حالات انسانی را به او فرافکنی نماییم بلکه یک جهت خود هستی است یک ساحت هستی است به تعبیر فلسفی آن خود هستی یک ساحتی دارد، قدسی است که فراهستی است. این خدا شخصی نیست جهت و معنایی است که در جهان بینی توحیدی جهان یک معنا و روح و جهتی دارد و این جهت از اینجا ثابت می شود که جهان حرکت دارد و وقتی حرکت دارد حتما باید جهت داشته باشد حرکت یعنی جهت خارج شدن از دایره به جهت. بدین سبب وقتی می گویم جهان جهت و حرکت دارد یعنی وحدت یک جهتی و یک وحدتی پیدا کند جهت، حرکت، وحدت همه در جهان بینی توحیدی یکی است و اصولا خود این جهان بینی توحیدی در قرآن جهان قرآنی فرق دارد.
در اندیشه شریعتی قرآن یک جهان بینی توحیدی، تفسیر فلسفی و کلامی مستقل است. اینطور نیست که ما بیاییم نظام یونانی، هندی را بگیریم و با اسلام و قرآن توجیه نماییم. روش شناسی شریعتی به اصطلاح روش تطبیقی است. روش تطبیقی نه روش انطباقی که قرآن را به اصطلاح با نظام های فکری و دستگاه های دیگر انطباق دهیم. در آن انطباق خلط مبحث و التقاط به وجود می آید.
و در اندیشه شریعتی این اتفاق نمی افتد.
هرگز. اتفاقا در اندیشه شریعتی معکوس آن اتفاق می افتد؛ شریعتی می گوید ما یک استقلال داریم و یک تطبیق هم داریم، یعنی هم اندیشه و هم استقلال. نسبت به عدل مکاتب و ایدئولوژی های دیگر به شکل مقایسه ای که در دیالوگ است. خود این روش و متدلوژی است که در تفکر اسلام شناسی و قرآن شناسی شریعتی پیشنهاد می شود ولی ما باید برای نقد آن اول خوب بفهمیم که چه می گوید، دعودتش چه هست، در صورتیکه این صورت نگرفته است یعنی سوء تفاهم حاصل از بدخوانی و بدفهمی متن رخ داده است.
منبع: نور معرفت
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب