شرح خطبه فدكیه ۱۰ ؛
سه خصوصیت شهادت به وحدانیت خدا در بیان حضرت فاطمه زهرا (س)
به گزارش نور معرفت حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: خدای متعال یافتن توحید را در ضمن قلب ها قرار داد؛ گویا تعبیر دیگری از این معناست که خداوند قلب را بر فطرت توحید آفریده است.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، خطبه فدکیه نام سخنرانی حضرت فاطمه (س) در مسجد النبی که در اعتراض به غصب فدک ایراد شد. خلیفه اول بعد از جریانات پس از رحلت پیامبر (ص) با منسوب کردن روایتی به پیامبر در خصوص این که پیامبران از خود ارث برجای نمی گذارند، زمینهای فدک را که پیامبر (ص) به حضرت فاطمه (س) بخشیده بود، به نفع خلافت مصادره کرد. فاطمه (س) بعد از بی نتیجه بودن دادخواهی اش به مسجد پیامبر رفت و خطبه ای ایراد کرد که به خطبه فدکیه مشهور شد. ایشان در این خطبه بر مالکیتش درباره فدک خاطرنشان کرد. همینطور به دفاع از حق حضرت علی (ع) درباره خلافت پرداخت و مسلمانان را به خاطر سکوت در مقابل ستم به خاندان (ع) سرزنش کرد.
خطبه فدکیه مجموعه ای از معارف ناب در زمینه های خداشناسی، معاد شناسی، نبوت و بعثت پیامبر اسلام (ص)، عظمت قرآن، فلسفه احکام و ولایت را در بردارد.
آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان مرحوم آیت الله مصباح یزدی است که در مورد شرح خطبه فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها ایراد کرده اند:
علم حضوری وحصولی
و أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له کلمة جعل الإخلاص تأویلها و ضمن القلوب موصول ها و أنار فی الفکر معقولها؛
حضرت زهرا سلام الله علیها شهادت به توحید را با سه خصوصیت مشخص کرده اند. یکی اینکه این شهادت تنها یک بیان لفظی نیست؛ بلکه حقیقت بسیار عمیقی دارد و باید تلاش کرد به آن حقیقت رسید. آن حقیقت، اخلاص است که در جلسه قبل در حدی که خدای متعال توفیق داد در اینباره بحث کردیم. بعد می فرمایند: خداوند متعال یافتن این حقیقت را در دل های انسان ها قرار داده است و به تعبیر دیگر، دل ها را مفطور بر توحید قرار داده است. اما بیان عقلی و تعقلی اش چیزی است که در ذهن و فکر انسان تحقق پیدا می کند که آنرا هم خداوند، نورانی و روشن قرار داده است. امشب درباره این دو جمله اخیر و فرق آنها مطالبی عرض می کنم. برای روشن شدن مطلبی که می خواهم عرض کنم توجه به دو مقدمه لازم است.
مقدمه اول اینکه علم بر دو نوع است؛ گاهی احساسی را در خودمان درک می نماییم. این درک همان وجود احساس در روح و روان ماست. درک ما نسبت به گرسنگی همان احساس گرسنگی است. گاهی می گویند: گرسنگی عبارت است از حالتی که در اثر خالی بودن معده و کمبود انرژی در بدن پیدا می شود. الآن احساس گرسنگی نمی نماییم و گرسنگی در ما موجود نیست؛ اما با این مفاهیم معنای عقلی گرسنگی را درک می نماییم. احساس گرسنگی یک نوع ادراک است و تصور معنای گرسنگی نوع دیگری از ادراک. اهل معقول می گویند: قسم اول ادراک حضوری و قسم دوم ادراک حصولی است. در ادراک حضوری معلوم با علم یکی است.
ادراک آگاهانه و غیرآگاهانه
مقدمه دیگر اینکه ادراک از جهت دیگری به دو قسم تقسم می شود؛ آگاهانه و غیرآگاهانه. گاهی انسان چیزی را می داند و می داند که می داند. این ادراک آگاهانه است. گاهی انسان چیزی را می داند، اما اصلاً به آن توجه ندارد. باید شرایطی پیش آید تا انسان بفهمد که این را می دانسته است. این ادراک غیرآگاهانه است.
همه ما این روایت شریف را شنیده ایم که پیغمبر اکرم صلی الله ضد وآله می فرمایند: «کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ فَأَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِهِ وَ یُمَجِّسَانِه ؛ هر انسانی با فطرت توحید متولد می شود؛ پس پدر و مادرانند که او را یهودی و نصرانی و مجوسی می کنند» و روایات فراوانی هم داریم که می فرمایند: «فطرهم علی التوحید؛ خدا انسان را بر فطرت توحید می آفریند»، و یا در ذیل آیه شریف فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا۳ تحلیل گران گفته اند: این فطرت توحید است و یا بزرگان در باب معرفت خدا مطرح می کنند که خداشناسی، فطری است.
حال اینکه گفته می شود انسان فطرتاً خداشناس است، یعنی چه؟ اگر انسانی هیچ چیزی از دیگران یاد نگیرد، نه از پدر و مادر اسمی از خدا بشنود و نه در کتابی بخواند، آیا در یک چنین حالی خود به خود خداشناس بار می آید؟ این مسأله به نظر من با در نظر گرفتن مقدماتی که گفتیم قابل حل است. ما یک شناخت غیرآگاهانه داریم؛ یعنی علمی داریم که به آن توجه نداریم. در زندگی عادی از این نوع ادراکات فراوان داریم. ادراک غیرآگاهانه هم دو قسم است؛ یک قسم ادراک نیمه آگاهانه است؛ یعنی با تذکر ساده ای انسان یادش می آید و به علم خود توجه پیدا می کند. قسم دیگر ادراک ناآگاهانه است؛ در این حالت گویا انسان علم خویش را فراموش کرده است و با زحمت امکان دارد متوجه شود که در عمق ذهنش چنین چیزی هست؛ مثلا بچه های کوچک وقتی صدایی می شنوند دنبال این می گردند که ببینند صدا از کجا بود.
اگر بخواهیم با اصطلاح عقلی بیان نماییم می گوئیم: دنبال علت این پدیده می گردند؛ چون می دانند که این صدا بی خود پدید نمی آید و حتما یک علتی دارد؛ اما اگر از بچه سه ساله بپرسید: شما قانون علیت را قبول دارید؟ این سوال را درک نمی نماید. این یک نوع ادراک ناآگاهانه است؛ اما بمحض اینکه موردش را پیدا کند آن درک کلی را بر این مورد تطبیق می کند. کودک به اصل علیت علم دارد؛ ولی به علم خود آگاهی ندارد.
فطرت توحیدی انسان
در قرآن آیاتی داریم که متأسفانه ما خیلی ساده از کنار آنها می گذریم؛ مثلا می فرماید: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزیزُ الْعَلیم؛ اگر از این بت پرست ها بپرسید که این آسمان و زمین، این عالَم عظیم با این اسرار و حکمت ها را چه کسی آفریده است؟ خواهند اظهار داشت: این عالَم را حتما کسی آفریده است که هم قدرت فوق العاده ای داشته و هم عالم بوده است.»
شاید اصلاً این مسأله برای آنها مطرح نباشد؛ اما وقتی سوال طرح شود، به عظمت عالم و حکمت های آن توجه پیدا می کنند و می گویند: موجود بی شعور نمی تواند این ها را خلق کند؛ تصادفی هم این گونه نمی شود؛ حتما کسی که دانا و قدرتمند بوده این عالم را آفریده است.
قرآن از این گونه سوالات زیاد مطرح کرده است؛ آیه شریف أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء، از این قبیل آیات است که می فرماید: از این ها بپرس! کیست که وقتی شخص مضطر از او چیزی می خواهد به او می دهد؟ این سوالات، سوال از فطرت انسان است؛ یعنی انسان جوابش را می داند، اما به این علم خود توجه ندارد. وقتی این سوال را برایش طرح کنند و به آن دقت کند، می تواند جواب بدهد. این را ادراک نیمه آگاهانه گویند. گاهی افراد آنچه را که در عمق ادراکشان هست انکار می کنند.
آن قدر غبار روی آنرا گرفته که دیگر درکش نمی کنند؛ مثلا همه ما به وجود خودمان علم داریم و می فهمیم که هستیم؛ اما آیا وقتی می گوئیم: «من»، مراد همین بدن است؟! اینها که سلول هایی هستند که شعوری ندارند! حتی سلول های مغز هم جنبه ابزاری دارند و خود درکی ندارند. در واقع روح انسان است که می گوید: «من» و بدن ابزاری بیش نیست. در واقع روح است که می شنود، می بیند، تصمیم می گیرد، صحبت می کند و …. عده ای با همین روح می گویند: اصلاً روح وجود ندارد!
در علوم عقلی ثابت شده که علم به نفس عین ذات نفس است و قابل انفکاک از نفس نیست. این مصداق بارز علم حضوری است که علم و عالم و معلوم یکی است؛ اما در عین حال آنهایی که منکر روح اند می گویند: اصلاً ما چیزی جز همین بدن نیستیم! آیا اینان علم به روح ندارند؟ گفتیم علم به نفس، عین نفس است و امکان ندارد که این علم را نداشته باشند؛ ولی این ادراک آن قدر ناآگاهانه و کم رنگ است که مشتبه می شود و گمان می کند که «من» یعنی همین بدن. وقتی کسی تزکیه نفس می کند و روحش تقویت می شود، کم کم درک می کند که غیر از بدن چیزی به نام روح هم هست و با تکامل روح خوب می فهمد که اصلاً بدن ربطی به «من» ندارد و بدن تنها ابزار و مرکب است.
در قرآن آیاتی است که به این حقایق اشاراتی دارند. در سوره عنکبوت می فرماید: «فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُون ؛۵ هنگامی که سوار بر کشتی شوند خدا را با اخلاص می خوانند؛ امّا هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد، باز مشرک می شوند.» این مورد را قرآن با چند بیان ذکر کرده است.۶ علاوه بر آیات قرآن کریم، در روایات هم به همین علم نیمه آگاهانه یا ناآگاهانه اشاره شده است.
پس معنای اینکه گفته می شود فطرت انسان بر توحید است این نیست که ما آگاهانه می دانیم که خدایی با چنان اوصافی موجود است؛ بلکه ادراک ما به صورت نیمه آگاهانه است و وقتی از ما سوال کنند: «مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» آن وقت انسان به خود می آید و آن پرده نازکی که روی علمش کشیده شده کنار می رود و آگاه می شود. گاهی این پرده خیلی ضخیم است و به این زودی ها کنار نمی رود؛ بلکه باید شرایطی خیلی استثنایی پیش آید تا انسان آگاه شود. مثلا انسانی که در هواپیما نشسته است و ناگهان متوجه می شود که هواپیما مشکل پیدا کرده و درحال سقوط است! این انسان امیدش به کجاست؟ چه کسی می تواند او را نجات دهد؟ این جاست که یک بار می بیند به جایی امید دارد و در اعماق دلش متوجه کسی می شود. این همان ادراکی است که گفتیم علم حضوری ناآگاهانه است. این علم از طریق استدلال و فکر به دست نمی آید؛ بلکه انسان چیزی را می یابد. این دو مقدمه در مباحث دیگر هم کارایی دارد و می تواند سوژه ای برای اهل تحقیق باشد.
دو شکل خداشناسی
با توجه به این دو مقدمه دو جمله ای را مرور می نماییم که حضرت زهرا سلام الله علیها به دنبال شهادت بر توحید ذکر فرمودند؛ و ضمن القلوب موصول ها و أنار فی الفکر معقولها؛ حضرت برای اعتقاد به توحید به دو مقوله قائل هستند؛ یکی موصول و یکی معقول. موصول یعنی وصول شده، دریافت شده.
گاهی ما حقیقت توحید را دریافت می نماییم و به آن می رسیم، و گاهی آنرا تعقل می نماییم. یک مرحله یافتن این حقیقت و به اصطلاح ما، علم حضوری است، و یک مرحله تعقل آن حقیقت و به اصطلاح علم حصولی است. علم حصولی در ارتباط با فکر و ذهن است؛ اما علم حضوری در ارتباط با قلب است. قلب مرحله و عرصه ای از روح انسانی است که کارش شهود حقایق است. قلب می بیند؛ همان گونه که در سوره نجم می فرماید: ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی ؛۷ نمی فرماید: «ما کذب الفؤاد ما علم.» اگر حقیقتی در قلب تحقق پیدا کند، قلب آنرا می یابد. در این جا کاری که به قلب نسبت داده می شود در مقابل فکر است؛ البته قلب اطلاقات مختلف دارد؛ ولی غالباً مراد از قلب آن حیثیتی است که ادراکات شهودی و حضوری دارد و احساسات و عواطف را در درون خود می یابد؛ نه اینکه می داند که هست.
حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: خدای متعال یافتن توحید را در ضمن قلب ها قرار داد؛ گویا تعبیر دیگری از این معناست که خداوند قلب را بر فطرت توحید آفریده است. حال اگر چشم قلب باز باشد و پرده ای روی آن نباشد، روشن و واضح می بیند. خداوند متعال چنین بندگانی دارد که نمونه بارز آنها وجود حضرات معصومین، مخصوصاً چهارده معصوم صلوات الله علیهم اجمعین هستند.
شک نداریم که آنها موقع تولدشان هم به خدا علم داشته اند؛ بلکه پیش از تولد، در شکم مادر هم تسبیح خدا می گفته اند. چه بسا بعضی از اولیای خدا باشند که در دوران طفولیت هم معرفت بلندی به خدا پیدا کرده باشند. ما هر چه را نمی دانیم حق نداریم بگوییم نیست و امکان ندارد! خیلی چیزهاست که ما گمان می نماییم امکان ندارد؛ اما گاهی خدا نشان داده است که امکان دارد. گاهی همین انسان های عادی چیزهایی را می فهمند که دیگران نمی فهمند؛ گاهی به کمالاتی معنوی می رسند که دیگران نمی رسند و گاهی مکاشفاتی برای آنها پیدا می شود که برای پیرمردهای عالم زاهد پس از سالیان درازی هم مشخص نیست پیدا شود! ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاء.
پس شناخت ما نسبت به توحید دو شکل دارد؛ یکی یافتنی است. در این شکل آن گونه که انسان محبت را در قلب خود می یابد، حضور خدا را هم می یابد. برای چنین انسان هایی اصلاً وجود خدا قابل شک نیست؛ در دعای عرفه می خوانیم: «أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَک ؛۹ آیا در عالم چیزی روشن تر از تو هم پیدا می شود که ما در پرتو او تو را درک کنیم؟!» خداوند مرتبه ضعیف چنین ادراکی را به همه ما داده است و آن همان ادارک فطری است که غالباً در زیر حجاب و پرده است و درست درک نمی شود؛ ولی هست و در موقع مناسب ظهور پیدا می کند. این ادراک، ادراک وصول شده و یافت شده است.
شکل دیگر خداشناسی ادراک معقول است. وقتی صحبت از خداشناسی است و می خواهیم خدا را با استدلال بشناسیم، مراد این گونه شناخت است. از آن استدلال در ذهن ما قضیه ای پیدا می شود که مبحث و محمولی دارد و ما رابطه بین مبحث و محمول آنرا درک می نماییم. این شکل شناخت تا درک خود خدا، خیلی فاصله دارد. این مفهوم ساخته ذهن ماست. به قول امام باقر صلوات الله علیه: «کلما میزتموه بأوهامکم فی أدق معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود إلیکم؛ آنچه که با ذهن خودتان می سازید مفاهیم عقلی، فلسفی، عرفانی و … همه ساخته ذهن شماست و هر قدر که آنها را دقیق درک کنید، یکی از مخلوقات ذهن خودتان را درک کرده اید.» برای یافتن خدا باید خود او نوری در دل شما بتاباند تا جلوه ای از او را تماشا کنید.
پس ما یک درک یافتنی داریم که خدا آنرا دردل ها بوجود آورده است؛ ضمن القلوب موصول ها که گاهی به آن عالم ایم؛ خوش به حال آنهایی که این گونه اند؛ یا از اول این گونه بوده اند، مثل ائمه اطهار علیهم السلام، یا بعد در اثر ریاضات و عمل به دستورات شرع این علم شهودی را پیدا کرده اند. این علم در ارتباط با دل است نه در ارتباط با ذهن و فکر. اما شکل عقلی این درک و اثباتش با عقل، در ارتباط با فکر است: و أنار فی الفکر معقولها. این شکل را هم خدا لطف کرده است و علل روشنی برای آن قرار داده است که هیچ عاقلی نمی تواند بهانه بیاورد که من دلیلی بر وجود خدا نداشتم؛ بنابراین حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: «أنار فی الفکر معقولها؛ خداوند در عالم فکر و ذهن هم معقولیت توحید را واضح و روشن قرار داده است.»
منبع: nooremarefat.ir
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب